মাহফুজ আলম/পাটনা
বহুতো বিৰল পাণ্ডুলিপিৰ বৃহৎ সংগ্ৰহ থকা বিশ্বৰ কেইটামান পুথিভাঁৰালৰ ভিতৰত অন্যতম হৈছে বিহাৰৰ পাটনাৰ খুদা বখছ অৰিয়েণ্টেল পাব্লিক লাইব্ৰেৰী। পুথিভঁৰালটোত কেৱল আৰবী, পাৰ্চী আৰু উৰ্দু পাণ্ডুলিপি আছে বুলি এক ভুল ধাৰণা আছে যদিও ইয়াত হিন্দু ধৰ্ম সম্পৰ্কীয় কিছুমান গুৰুত্বপূৰ্ণ পাণ্ডুলিপি আছে।
আৱাজ-দ্য ভইচৰ সৈতে হোৱা কথা-বতৰাত খুদা বখছ পুথিভঁৰালৰ প্ৰাক্তন সঞ্চালক ড০ শইষ্টা বদৰে কয় যে যদি কোনোবাই ভাৰতক প্ৰকৃতাৰ্থত বুজিব বিচাৰে, তেন্তে আটাইতকৈ উত্তম উপায় হ’ল খুদা বখছ পুথিভঁৰালৰ সংগ্ৰহসমূহ অধ্যয়ন কৰা। এই পুথিভঁৰালটো হৈছে সৰ্বাংগীন ভাৰতীয় সভ্যতাক অন্বেষণ কৰিব বিচৰাসকলৰ বাবে এক অমূল্য সম্পদ।
হিন্দু ধৰ্মৰ প্ৰাচীন শাস্ত্ৰ
প্ৰায় ২১ হাজাৰ বিৰল পাণ্ডুলিপিৰে ভৰি থকা খুদা বখছ পুথিভঁৰাল খুদা বখছ খানৰ পণ্ডিতসকলৰ উপহাৰ। ইয়াৰ ভিতৰত আছে হিন্দু ধৰ্ম আৰু হিন্দু সংস্কৃতিৰ ২৫০ খনতকৈও অধিক পাণ্ডুলিপি যিবোৰ পুথিভঁৰালটোৱে পৰম শ্ৰদ্ধা আৰু নিৰাপত্তাৰে ৰাখিছে। এই পাণ্ডুলিপিসমূহত ৰামায়ণ, ভাগৱত, মহাভাৰতৰো সংস্কৰণ আছে। তামৰ প্লেটত আহত গছৰ পাত আৰু দক্ষিণ ভাৰতীয় দেৱতাৰ বিৰল চিত্ৰও আছে। এইবোৰ পুথিভঁৰালত কিমান ভালদৰে সংৰক্ষিত হৈ আছে সেয়া দেখি এইবোৰ যে প্ৰাচীন কালৰ প্ৰবন্ধ সেই কথা কোনেও কল্পনা কৰাটো কঠিন।
ইয়াত এখন সোণৰ ছবিও আছে। খুদা বখছ পুথিভঁৰালৰ প্ৰাক্তন সঞ্চালক ড০ শইষ্টা বদৰে কয় যে এই পুথিভঁৰালটো সনাতন ধৰ্ম আৰু হিন্দু সংস্কৃতি অধ্যয়ন কৰা গৱেষকৰ এক প্ৰধান কেন্দ্ৰ। হিন্দু ধৰ্ম সম্পৰ্কীয় বহু গ্ৰন্থও পুথিভঁৰালটোৰ দ্বাৰা অনুবাদ কৰা হৈছে। আৰবী, পাৰ্চী, উৰ্দু ভাষাৰ হিন্দু ধৰ্মৰ লগত জড়িত বহু পাণ্ডুলিপি হিন্দী আৰু ইংৰাজীলৈ অনুবাদ কৰা হৈছে। ইয়াৰ উপৰিও পুথিভঁৰালটোত সংস্কৃত পাণ্ডুলিপিৰ অনুবাদৰ কামো চলি আছে।
ড° শইষ্টা বদৰে কয় যে পুথিভঁৰালটোত হিন্দু উৎসৱৰ বিশদ ইতিহাস সন্নিৱিষ্ট কেইবাখনো কিতাপ আছে। এই গ্ৰন্থসমূহৰ অনুবাদো চলি আছে। খুদা বখছ অনন্য সাংস্কৃতিক ঐতিহ্য আৰু প্ৰাচীন নথি-পত্ৰৰ বাবে সমগ্ৰ বিশ্বতে বিখ্যাত। পুথিভঁৰালটোত বহুতো গুৰুত্বপূৰ্ণ গ্ৰন্থ আছে যিবোৰক হিন্দু ধৰ্মৰ মৌলিক আৰু ঐতিহাসিক গ্ৰন্থ বুলি গণ্য কৰা হয়। উদাহৰণ স্বৰূপে, ইয়াত হিন্দু দৰ্শনৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ গ্ৰন্থ ভাগৱতৰ এখন বিৰল পাণ্ডুলিপি আৰু বিশেষকৈ পাৰ্চী ভাষাত ৰামায়ণ, ভাগৱত, মহাভাৰতৰ বহু প্ৰতিলিপি আছে।
খুদা বখছ ৰাজহুৱা পুথিভঁৰাল। ড° শাইষ্টা বদৰ আৰু ড° আবুবকাৰ ৰিজৱী
লগতে এই পুথিভঁৰালটোত দাৰা শ্বিকোহে পাৰ্চী ভাষাত লিখা উপনিষদৰ প্ৰতিলিপি আছে। তেওঁৰ মতে, এই গ্ৰন্থসমূহ হিন্দু ধৰ্মৰ যিকোনো বিষয়ৰ ওপৰত গৱেষণাৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি। ড° শইষ্টা বদৰে কয় যে হিন্দু ধৰ্মৰ লগত জড়িত বহুতো কথা পুথিভঁৰালত সংস্কৃত আৰু পাৰ্চী ভাষাত আছে। আবুল ফজলে অনুবাদ কৰা এখন ৰামায়ণো পুথিভঁৰালত গৱেষকসকলৰ বাবে উপলব্ধ। তেওঁ কয় যে দেৱ-দেৱীৰ পাণ্ডুলিপি দক্ষিণ ভাৰতীয় শিল্পৰ মাষ্টাৰপিচ। ইয়াত হিন্দু ধৰ্মৰ আন বহুতো গুৰুত্বপূৰ্ণ নথি আৰু পাণ্ডুলিপি আছে। আহতৰ পাতত কেইবাশ বছৰীয়া পুৰাণ তামৰ ফলক আৰু পাণ্ডুলিপি লিখা আছে বুলি শইষ্টা বদৰে জানিবলৈ দিয়ে। তেওঁ কয় যে পুথিভঁৰালত সম্প্ৰতি পাণ্ডুলিপিৰ ডিজিটেলাইজেচন চলি আছে। প্ৰায় ৪০% পাণ্ডুলিপিৰ ডিজিটেলাইজেচন সম্পূৰ্ণ হৈছে।
টি পি এছ কলেজৰ অধ্যাপক ড০ আবুবকাৰ ৰিজৱীয়ে কয় যে খুদা বখছ পুথিভঁৰালত থকা হিন্দু ধৰ্মৰ পাণ্ডুলিপিসমূহে হিন্দু ধৰ্ম, ধৰ্মীয় আচাৰ-ব্যৱহাৰ, নৈতিকতা, জীৱনৰ বিভিন্ন দিশৰ আলোকপাত কৰে। খুদা বখছ পুথিভঁৰালৰ হিন্দু ধৰ্মৰ সৈতে জড়িত পাণ্ডুলিপিসমূহ কেৱল ধৰ্মীয় শিক্ষাত সীমাবদ্ধ নহয়, বৰঞ্চ হিন্দু সভ্যতা আৰু ইতিহাসক প্ৰতিফলিত কৰা এক সম্পূৰ্ণ সাংস্কৃতিক ঐতিহ্য।
আবু বকৰ ৰিজভিয়ে কয় যে এই গ্ৰন্থসমূহৰ অধ্যয়নে ভৱিষ্যত প্ৰজন্মৰ জ্ঞান বৃদ্ধিৰ লগতে ধৰ্মীয় আৰু সাংস্কৃতিক পৰিচয় বৃদ্ধিৰ ক্ষেত্ৰতো গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিব পাৰে। খুদা বখছ পুথিভঁৰালে ইয়াৰ বিভিন্ন বৈশিষ্ট্যৰ বাবে সমগ্ৰ উপমহাদেশতে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান লাভ কৰিছে। আৰবী, পাৰ্চী, উৰ্দু, সংস্কৃত, হিন্দী, ইংৰাজী ভাষাৰ ইমান বৃহৎ সংকলন একেলগে ৰখাৰ গৌৰৱ আন কোনো পুথিভঁৰালতে নাই। কেৱল এয়াই নহয়, এছিয়াৰ কোনো পুথিভঁৰালতে ইমান বৃহৎ পাণ্ডুলিপিৰ সংগ্ৰহ নাই।
আবু বকৰ ৰিজৱীয়ে কয় যে হিন্দী আৰু সংস্কৃত পাণ্ডুলিপিৰ বাহিৰেও খুদা বখছ পুথিভঁৰালত বিশেষকৈ তামৰ প্লেট আৰু আহতৰ পাতত লিখা বিৰল পাণ্ডুলিপি আছে।
সংস্কৃত ভাষাৰ পাণ্ডুলিপি আৰু পাটনাৰ খুদা বখছ ৰাজহুৱা পুথিভঁৰালত থকা এজন অৰ্ধদেৱতাৰ চিত্ৰ
উল্লেখ্য যে, এই পুথিভঁৰালটোৰ প্ৰতিষ্ঠাপক মৌলৱী খুদা বখছ খান কেৱল গ্ৰন্থপ্ৰেমীয়ে নহয়, এগৰাকী সমাজ সংস্কাৰকো আছিল। তেওঁ বিহাৰৰ পৰা আহিছিল আৰু আজি তেওঁক খুদা বখছ ৰাজহুৱা পুথিভঁৰালৰ জৰিয়তে স্মৰণ কৰা হয়। মৌলৱীজনে প্ৰতিষ্ঠা কৰা পুথিভঁৰালসমূহক পাটনাত খুদা বখছ পুথিভঁৰাল নামেৰে জনা যায়। চহৰখনৰ অন্যতম ঐতিহাসিক স্থান। খুদা বখছে নিজৰ জীৱন তথা ধন-সম্পত্তিসমূহ কিতাপ ক্ৰয় আৰু ইয়াৰ সুৰক্ষাৰ বাবে উৎসৰ্গা কৰিছিল। আজি তেওঁৰ এই প্ৰচেষ্টা পুথিভঁৰালত থকা ২০০০ৰো অধিক পাণ্ডুলিপিৰ বিশাল ভঁৰালত প্ৰতিফলিত হোৱাটো কোনো আচৰিত কথা নহয়। ইয়াৰে কিছুমান পাণ্ডুলিপি অতি বিৰল আৰু এইবোৰ গৱেষক আৰু ইতিহাসবিদসকলৰ যথেষ্ট কামত আহে। আৰবী, পাৰ্চী আৰু অন্যান্য ভাষাৰ পাণ্ডুলিপিসমূহৰ ওপৰত গৱেষণা কৰিবলৈ বিভিন্ন দেশৰ পৰা পণ্ডিতসকলে এই পুথিভঁৰাললৈ আহে। ভাৰতৰ এটা বিশাল অঞ্চলত প্ৰায় ২০০ বছৰ শাসন কৰাৰ পিছত মোগল সাম্ৰাজ্যই নিজৰ দখল আৰু জিলিকনি হেৰুৱাই পেলাইছিল। তেনে সময়ত সেই যুগৰ কিতাপ আৰু অন্যান্য সাহিত্যিক নথি-পত্ৰসমূহ হেৰাই যোৱাৰ আশংকা আছিল।
১৮৫৭ চনৰ বিপ্লৱৰ পিছত চুলতান, বাদশ্বাহ, ৰজা, মহাৰাজ, নবাবৰ ব্যক্তিগত গ্ৰন্থবোৰ সিঁচৰতি হৈ পৰিল। আৰবী, আৰু পাৰ্চী ভাষাৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ নথিপত্ৰ আছিল, য'ত ইতিহাসৰ বহুখিনি গুৰুত্বপূৰ্ণ কথা প্ৰকাশ পাইছিল। ইয়াৰ ভিতৰত সংস্কৃত, পালি, পাষ্টো, তুৰ্কী, হিন্দী, উৰ্দু আদি ভাষাৰ ধৰ্ম, ভাৰতীয় ইতিহাস, ৰজাৰ প্ৰামাণিক নথি-পত্ৰ, চিকিৎসা বিজ্ঞানৰ গ্ৰন্থ আদি আছিল।
খুদা বখছ খানে এই সিঁচৰতি হৈ থকা কিতাপবোৰ সংগ্ৰহ কৰাটো নিজৰ জীৱনৰ মিছন কৰি লৈছিল। পিছলৈ এই সংকলনটো আজিৰ বিহাৰৰ পাটনাৰ খুদা বখছ প্ৰাচ্য পুথিভঁৰালত ৰখা হৈছিল। বিহাৰৰ ছিৱান জিলাৰ পৰা আহিছিল খুদা বখছ খান। তেওঁৰ জন্ম হৈছিল ১৮৪২ চনত। খুদা বখছ খানে গ্ৰন্থৰ প্ৰতি থকা প্ৰেম পিতৃৰ পৰা উত্তৰাধিকাৰী সূত্ৰে লাভ কৰিছিল। পিতৃয়ে তেওঁৰ পাণ্ডুলিপি আৰু গ্ৰন্থৰ সংকলন খুদা বখছ খানক উইল কৰি দিছিল। খুদা বখছ খানৰ পূৰ্বপুৰুষসকল মোগল সম্ৰাট ঔৰংজেবৰ দৰবাৰী আছিল। তেওঁৰ পিতৃ আছিল পাটনাৰ এজন বিখ্যাত উকীল।
খুদা বখছ খানেও আইনৰ ডিগ্ৰী লাভ কৰি পাটনাত প্ৰেকটিছ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। কিন্তু তেওঁ এজন বিখ্যাত উকীল হৈ উপাৰ্জন কৰা সকলো ধন কিতাপ কিনা আৰু সুৰক্ষাৰ বাবে বিনিয়োগ কৰিছিল। খুদা বখছ পাব্লিক লাইব্ৰেৰীৰ প্ৰাক্তন সঞ্চালক তথা ইতিহাসবিদ অধ্যাপক ইমতিয়াজ আহমেদে কয় যে খুদা বখছ খানে পাণ্ডুলিপি কিনিবলৈ যিকোনো কামেই কৰিব পাৰিছিল। "তেওঁ কিতাপৰ প্ৰতি আকৰ্ষিত আছিল আৰু তেওঁৰ সকলো উপাৰ্জন কিতাপৰ বাবে খৰচ কৰিছিল। তেওঁ সেইবোৰ নিজৰ ঘৰতে ৰাখিছিল আৰু জনসাধাৰণৰ বাবে মুকলি কৰিছিল"-ইমতিয়াজ আহমেদে কয়।
অধ্যাপক ইমতিয়াজ আহমেদে কয় যে খুদা বখছ খান গ্ৰন্থৰ ইতিহাসত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ নাম। খুদা বখছ খানে ১৮৯১ চনত এটা ৰাজহুৱা পুথিভঁৰাল স্থাপন কৰে। বংগৰ তদানীন্তন ৰাজ্যপালে এই পুথিভঁৰালটো উদ্বোধন কৰে। মুকলিৰ সময়ত এই পুথিভঁৰালটোত প্ৰায় ৪০০০ খন বিৰল পাণ্ডুলিপি আছিল যদিও আজিৰ তাৰিখত পাণ্ডুলিপিৰ সংখ্যা ২১ হাজাৰতকৈও অধিক আৰু কিতাপৰ সংখ্যা লাখৰ ঘৰত আছে।
