বাংলাদেশৰ প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী শ্বেইখ হাছিনা, আলফা নেতা পৰেশ বৰুৱা, বিএনপিৰ প্ৰাক্তন ৰাজ্যিক মন্ত্ৰী লুটফুজ্জামান বাবৰ, নোবেল বঁটা বিজয়ী মহম্মদ ইউনুছ
পল্লব ভট্টাচাৰ্য্য
ভাৰত-বাংলাদেশৰ সম্পৰ্ক ঐতিহাসিকভাৱে ভৌগোলিক সান্নিধ্য, সাংস্কৃতিক সম্পৰ্ক, আৰু উমৈহতীয়া ঐতিহাসিক অভিজ্ঞতাৰ দ্বাৰা গঢ় লৈ উঠিছে। শেহতীয়া বছৰবোৰত এই সম্পৰ্কসমূহ বাংলাদেশৰ ভিতৰত সংঘটিত ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তন, নিৰাপত্তাৰ উদ্বিগ্নতা, আৰু ম্যানমাৰৰ সৈতে জড়িত ভূ-ৰাজনৈতিক পৰিৱেশৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হৈছে।
অন্তৱৰ্তীকালীন চৰকাৰৰ উত্থান, ৰাজনৈতিক বন্দীৰ মুক্তি, ম্যানমাৰৰ পৰিস্থিতিকে ধৰি বাংলাদেশৰ বৰ্তমানৰ পৰিঘটনাই ভাৰতৰ বৈদেশিক নীতি আৰু আঞ্চলিক সুস্থিৰতাৰ ওপৰত যথেষ্ট প্ৰভাৱ পেলাইছে।
বাংলাদেশৰ ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তনঃ
শেহতীয়াকৈ বাংলাদেশত প্ৰধানমন্ত্ৰী শ্বেখ হাছিনাৰ পদত্যাগ আৰু পলায়নৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা ৰাজনৈতিক উত্তাল পৰিস্থিতিয়ে এক অনিশ্চয়তাৰে ভৰা বাতাৱৰণৰ সৃষ্টি কৰিছে। নোবেল বঁটা বিজয়ী মহম্মদ ইউনুছক ছাত্ৰ প্ৰতিবাদকাৰীয়ে অন্তৱৰ্তীকালীন চৰকাৰৰ নেতৃত্ব দিবলৈ আহ্বান জনাইছে।
বাংলাদেশৰ প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী শ্বেইখ হাছিনাই ভাৰত ভ্ৰমণৰ সময়ত প্ৰধানমন্ত্ৰী নৰেন্দ্ৰ মোদীৰ সৈতে
ৰাষ্ট্ৰপতি মহম্মদ ছাহাবুদ্দিনে সংসদ ভংগ আৰু সেনা-প্ৰধান জেনেৰেল ৱাকাৰ-উজ-জামানৰ অস্থায়ী সামৰিক নিয়ন্ত্ৰণে বাংলাদেশৰ শাসন ব্যৱস্থাৰ ভংগুৰ অৱস্থাক উজ্জ্বল কৰি তুলিছে। ঐতিহাসিকভাৱে হাছিনাৰ চৰকাৰৰ সৈতে সুস্থিৰ সম্পৰ্ক বৰ্তাই ৰখা ভাৰতৰ বাবে এইবোৰ পৰিঘটনাই প্ৰত্যাহ্বান আৰু সুযোগৰ সৃষ্টি কৰিছে।
হাছিনাৰ অধীনত বাংলাদেশ ভাৰতৰ বাবে এক নিৰ্ভৰযোগ্য অংশীদাৰ আছিল আৰু দুয়োখন দেশেই আঞ্চলিক অৰ্থনৈতিক সংহতি আৰু নিৰাপত্তা সহযোগিতাৰ দিশত কাম কৰিছিল। কিন্তু ইউনুছৰ আৰোহণ আৰু জামাত-ই-ইছলামীৰ সৈতে জড়িত ইছলামিক নেতাসকলৰ মুক্তিৰ ফলত মৌলবাদী গোটৰ সম্ভাৱ্য পুনৰুত্থানক লৈ উদ্বেগ প্ৰকাশ কৰিছে। পাকিস্তানৰ আই এছ আইৰ সৈতে ঐতিহাসিক সম্পৰ্ক থকা এই গোটসমূহে ঘৰুৱা আৰু আঞ্চলিক নিৰাপত্তাৰ প্ৰতি ভাবুকি কঢ়িয়াই আনিব পাৰে।
নিৰাপত্তাৰ চিন্তা আৰু মৌলবাদঃ
আনছাৰুল্লাহ বাংলা দলৰ জাশিমুদ্দিন ৰহমানীৰ দৰে ব্যক্তিৰ মুক্তিকে ধৰি অন্তৱৰ্তীকালীন চৰকাৰৰ বহুতো কাৰ্যই সমালোচনাৰ সন্মুখীন হৈছে। ভাৰত উপমহাদেশৰ আল কায়দা আৰু পাকিস্তানস্থিত লস্কৰ-ই-তৈবাৰ সৈতে এবিটিৰ সম্পৰ্কই ভাৰতে মোকাবিলা কৰিবলগীয়া সম্ভাৱ্য নিৰাপত্তাজনিত ভাবুকিৰ ওপৰত আলোকপাত কৰে। ছিদ্ৰযুক্ত ভাৰত-বাংলাদেশ সীমান্ত এক উল্লেখযোগ্য উদ্বেগৰ বিষয়, কিয়নো ইয়াৰ ফলত উগ্ৰপন্থী আৰু অবৈধ কাৰ্যকলাপৰ গতিবিধি সহজ হ’ব পাৰে, যাৰ ফলত আঞ্চলিক সুস্থিৰতা বজাই ৰখাৰ প্ৰচেষ্টা জটিল হৈ পৰিব পাৰে।
বংলাদেশৰ ছাত্ৰ প্ৰতিবাদৰ এক দৃশ্য
তদুপৰি, জামাত-ই-ইছলামীৰ পুনৰ ৰাজনৈতিক শক্তি হিচাপে উত্থানে বিশেষকৈ হিন্দুকে ধৰি সংখ্যালঘু সম্প্ৰদায়ৰ সুৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত উত্তেজনা আৰু অধিক বৃদ্ধি কৰিব পাৰে। ইয়াৰ বাবে ভাৰতৰ সতৰ্ক কূটনৈতিক পন্থাৰ প্ৰয়োজন হৈছে, যাতে দ্বিপাক্ষিক সম্পৰ্ক সুদৃঢ় হৈ থাকে আৰু নিৰাপত্তাৰ লগত আপোচ নহয়।
বাংলাদেশ উচ্চ ন্যায়ালয়ে আলফা নেতা পৰেশ বৰুৱাৰ যাৱজ্জীৱন শাস্তি ১৪ বছৰৰ কাৰাদণ্ডলৈ হ্ৰাস কৰে। এই সিদ্ধান্ত দুটা দশক পূৰ্বে অসমৰ আলফাৰ আত্মগোপনস্থলীলৈ অস্ত্ৰ-শস্ত্ৰ সৰবৰাহৰ চেষ্টাৰ সৈতে জড়িত। যোৱা মাহত তেওঁৰ মৃত্যুদণ্ড যাৱজ্জীৱন কাৰাদণ্ডলৈ হ্ৰাস কৰা হৈছিল। ২০১৪ চনত মৃত্যুদণ্ডৰ শাস্তি লাভ কৰা পৰেশ বৰুৱা চীনত বাস কৰা বুলি সন্দেহ কৰা হৈছে।
উচচ ন্যায়ালয়ে একেটা গোচৰতে বিএনপিৰ প্ৰাক্তন ৰাজ্যিক মন্ত্ৰী লুটফুজ্জামান বাবৰ আৰু আন ৫জনক দোষমুক্ত কৰে আৰু পৰেশ বৰুৱাকে ধৰি আৰু ৫জন দোষীৰ শাস্তি হ্ৰাস কৰে। প্ৰকৃত নিয়ন্ত্ৰণ আৰু আগ্নেয়াস্ত্ৰ ৰখাৰ অভিযোগ প্ৰমাণ কৰাত প্ৰশাসন ব্যৱস্থা ব্যৰ্থ হোৱাত তেওঁলোকৰ শাস্তিৰ পৰিমাণ হ্ৰাস কৰা হয়।
ম্যানমাৰৰ সৈতে জড়িত ভূ-ৰাজনৈতিক গতিশীলতাঃ
ম্যানমাৰৰ পৰিস্থিতি, বিশেষকৈ ৰাখাইন প্ৰদেশৰ ওপৰত আৰাকান সেনাই লাভ কৰা নিয়ন্ত্ৰণে ভাৰত আৰু বাংলাদেশৰ বাবে অতিৰিক্ত প্ৰত্যাহ্বানৰ সৃষ্টি কৰিছে। এই অঞ্চলত আৰাকান সেনাৰ আধিপত্যই নিৰাপত্তাৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলায়, বিশেষকৈ ৰোহিংগীয়া শৰণাৰ্থী সংকট আৰু ভাৰতৰ উত্তৰ-পূব ৰাজ্যসমূহৰ বিদ্ৰোহৰ সন্দৰ্ভত। ম্যানমাৰৰ বৈষম্যৰ পৰা পলায়ন কৰি বাংলাদেশত আশ্ৰয় লোৱা ৰোহিংগীয়াসকলে সৃষ্টি কৰা মানৱীয় প্ৰত্যাহ্বানৰ বাবে সমন্বিত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সঁহাৰিৰ প্ৰয়োজন।
ৰহিংগীয়াসকলৰ এক দৃশ্য
ম্যানমাৰত ভাৰতৰ কৌশলগত স্বাৰ্থ বহুমুখী। ভাৰতৰ উত্তৰ-পূব সীমান্তৰ ওচৰত আৰাকান সেনাৰ উপস্থিতিয়ে স্থানীয় বিদ্ৰোহী গোটসমূহক সহায় কৰে, যাৰ ফলত সীমান্তৰ নিৰাপত্তা জটিল হৈ পৰে। এই পৰিস্থিতিৰ বাবে ভাৰতে ম্যানমাৰৰ সামৰিক আৰু জনগোষ্ঠীয় সশস্ত্ৰ সংগঠন উভয়েৰে সৈতে জড়িত হৈ নিজৰ প্ৰকল্পসমূহ সুৰক্ষিত কৰিব লগা হয় আৰু বিদ্ৰোহৰ ভাবুকি সঠিকভাৱে পৰিচালনা কৰাটো প্ৰয়োজনীয় হৈ পৰে।
ইয়াৰ উপৰিও ম্যানমাৰত চীনৰ ক্ৰমবৰ্ধমান প্ৰভাৱে ভূ-ৰাজনৈতিক পৰিৱেশত আন এক জটিলতাৰ স্তৰ সংযোগ কৰিছে, যাৰ ফলত ভাৰতে নিজৰ সম্পৰ্কসমূহৰ মাজত সাৱধানে ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰিব লাগিব।
অৰ্থনৈতিক আৰু কৌশলগত প্ৰভাৱঃ
অৰ্থনৈতিকভাৱে ভাৰত-বাংলাদেশৰ সম্পৰ্কই বংগোপসাগৰক আঞ্চলিক সহযোগিতাৰ কেন্দ্ৰলৈ ৰূপান্তৰিত কৰাত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে। বাংলাদেশৰ ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তনে এই পৰম্পৰা অব্যাহত ৰাখিবলৈ নতুন দিল্লীৰ সৈতে আস্থা পুনৰ গঢ়ি তোলাৰ প্ৰয়োজন আছে। এনে নকৰিলে দুয়োখন দেশৰ অৰ্থনৈতিক বিকাশত ক্ষতি হ’ব পাৰে, বিশেষকৈ বাংলাদেশৰ জৰিয়তে সংযোগৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল ভাৰতৰ উত্তৰ-পূব অঞ্চলত প্ৰভাৱ পৰিব পাৰে।
আৰাকান সেনা
বাংলাদেশ আৰু পাকিস্তানৰ মাজত সম্ভাৱ্য মিত্ৰতাই ভাৰতৰ বাবেও কৌশলগত প্ৰশ্নৰ অৱতাৰণা কৰিছে। বাংলাদেশ-পাকিস্তানৰ সম্পৰ্কৰ উন্নতিয়ে ভাৰতৰ উত্তৰ-পূবৰ ৰাজ্যসমূহক প্ৰভাৱিত কৰিব পাৰে আৰু আঞ্চলিক গতিশীলতাক সলনি কৰিব পাৰে। ভাৰতে এই ঘটনাসমূহ নিবিড়ভাৱে নিৰীক্ষণ কৰিব লাগিব। কূটনৈতিক সংযোগৰ জৰিয়তে প্ৰব্ৰজন, বিদ্ৰোহ, আৰু সীমান্তৰ সিপাৰৰ উত্তেজনা আদি বিষয়সমূহৰ সমাধান কৰিব লাগিব।
কূটনৈতিক সংযোগ আৰু ভৱিষ্যতৰ সম্ভাৱনাঃ
এই প্ৰত্যাহ্বানসমূহৰ মাজত ভাৰতে বাংলাদেশ আৰু ম্যানমাৰৰ সৈতে কূটনৈতিকভাৱে যোগাযোগ কৰি নিৰাপত্তাজনিত ভাবুকি হ্ৰাস কৰাৰ লগতে আঞ্চলিক সুস্থিৰতা বজাই ৰাখিব লাগিব। সীমান্তৰ নিৰাপত্তা শক্তিশালী কৰা আৰু মানৱ সৰবৰাহ আৰু বিদ্ৰোহী আন্দোলনৰ দৰে সমস্যাসমূহ সমাধান কৰাটো অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ। আঞ্চলিক নেতা হিচাপে ভাৰতৰ ভূমিকাত বিশ্ব শক্তি হিচাপে নিজৰ আকাংক্ষা আৰু চুবুৰীত সুস্থিৰতা বজাই ৰখাৰ তাৎক্ষণিক প্ৰয়োজনীয়তাৰ মাজত ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰাটো প্ৰয়োজন।
ভাৰত-বাংলাদেশৰ সম্পৰ্কৰ বাবে ভৱিষ্যতৰ পথটো হ’ল ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তন, নিৰাপত্তাজনিত উদ্বেগ, ভূ-ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তনৰ দ্বাৰা চিহ্নিত এক জটিল পৰিৱেশৰ মোকাবিলা কৰা। বাংলাদেশৰ অন্তৱৰ্তীকালীন চৰকাৰখনে গণতান্ত্ৰিক প্ৰগতিৰ আশাৰ সঞ্চাৰ কৰাৰ বিপৰীতে ইয়াৰ সন্মুখীন হোৱা প্ৰত্যাহ্বানসমূহৰ বাবে ভাৰতৰ সযতনে মনোযোগ আৰু কৌশলগত পৰিকল্পনা যুগুত কৰাৰ প্ৰয়োজন আছে।
ভাৰত-বাংলাদেশৰ মাজত হোৱা এক বৈঠক
ম্যানমাৰৰ পৰিস্থিতিয়ে এই গতিশীলতাক আৰু অধিক জটিল কৰি তোলে, যাৰ বাবে তাৎক্ষণিক নিৰাপত্তাৰ প্ৰয়োজনীয়তা আৰু দীৰ্ঘম্যাদী আঞ্চলিক সুস্থিৰতা উভয়কে বিবেচনা কৰা এক ব্যাপক পদ্ধতিৰ প্ৰয়োজন হয়।
সামৰণিঃ
বাংলাদেশৰ আভ্যন্তৰীণ ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তন আৰু ম্যানমাৰৰ বিকাশশীল পৰিস্থিতিৰ পৰা বাহ্যিক হেঁচাত প্ৰভাৱিত হৈ ভাৰত-বাংলাদেশৰ সম্পৰ্ক এক জটিল সন্ধিক্ষণত আছে। ভাৰতৰ কূটনৈতিক কৌশলত দ্বিপাক্ষিক সম্পৰ্ক শক্তিশালী কৰা, নিৰাপত্তাজনিত উদ্বেগ দূৰ কৰা, অৰ্থনৈতিক সহযোগিতাৰ পোষকতাত গুৰুত্ব দিব লাগিব। এনে কৰি ভাৰতে বিস্তৃত ভূ-ৰাজনৈতিক প্ৰত্যাহ্বানৰ মাজত বাংলাদেশ আৰু ম্যানমাৰৰ সৈতে সম্পৰ্কৰ জটিলতাক মোকাবিলা কৰি এক সুস্থিৰ আৰু সমৃদ্ধ দক্ষিণ এছিয়াৰ অঞ্চল গঢ় দিয়াৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰি যাব পাৰে।
মহাত্মা গান্ধীয়ে কৈছিলঃ "শক্তি শাৰীৰিক ক্ষমতাৰ পৰা নাহে। ই এক অদম্য ইচ্ছাশক্তিৰ পৰা আহে।" এই উক্তিটোৰ দ্বাৰা অনুপ্ৰাণিত হৈ আঞ্চলিক প্ৰত্যাহ্বানসমূহৰ মোকাবিলাৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰতৰ সুস্থিৰতা আৰু দৃঢ়তাই অনাগত দিনত বৈদেশিক নীতি নিৰ্ধাৰকসকলৰ বাবে এক প্ৰেৰণাৰ উৎস হ’ব।
(লেখক অসম চৰকাৰৰ অৱসৰপ্ৰাপ্ত আৰক্ষী সঞ্চালক প্ৰধান; অসম লোকসেৱা আয়োগৰ প্ৰাক্তন অধ্যক্ষ আৰু 'আৱাজ-দ্য ভইচ অসম'ৰ মুখ্য কাৰ্যবাহী বিষয়া)
