আতিৰ খান
চল্লিশ বছৰৰ ভিতৰত ভাৰতত দুখন ব্লকবাষ্টাৰ ছবি মুক্তি পালে। প্ৰথমখন আছিল "কুলি", য'ত বিগ বি অমিতাভ বচ্চনে ইকবালৰ চৰিত্ৰত অভিনয় কৰিছিল আৰু দ্বিতীয়খন হৈছে "জাৱান", য'ত বলীউদৰ বাদশ্বাহ শ্বাহৰুখ খানে বিক্ৰম ৰাথোৰৰ চৰিত্ৰত অভিনয় কৰিছে।
এইটোৱে আমাক কি কয়? ইয়াৰ পৰা দেখা যায় যে ভাৰতীয় দৰ্শকে জাতি-ধৰ্ম নিৰ্বিশেষে চলচ্চিত্ৰ নায়কক গ্ৰহণ কৰে; তেওঁলোকে কেৱল সুঅভিনেতা বিচাৰে, যিয়ে সঠিক অৰ্থত মনোৰঞ্জন দিব পাৰে। আকৰ্ষণীয় ৰূপত তুলি ধৰা এজন নায়কৰ অভিনয়ক ভাৰতীয় দৰ্শকে সদায়ে আকোঁৱালি লৈছে। এই কাৰণেই শ্বাহৰুখ খানক এইবাৰ দৰ্শকে বিক্ৰম ৰাথোৰ হিচাপে গ্ৰহণ কৰিছে।
আমোদজনক কথাটো হ'ল "জাৱান" এনে এটা সময়ত মুক্তি পাইছে, যেতিয়া "কাশ্মীৰ ফাইলছ" আৰু "কেৰালা ষ্ট'ৰী"ৰ দৰে কিছুমান ছবিয়ে ভাল ব্যৱসায় কৰিছিল যদিও ইয়াক ধৰ্মীয় মেৰুকৰণ সৃষ্টিকাৰী ছবি বুলি গণ্য কৰা হয়। ইয়াৰ ফলত এনে ধাৰণা সৃষ্টি হৈছিল যে এনে চিনেমাহে ট্ৰেণ্ড কৰিব পাৰে। অৱশ্যে ভাৰতীয় চিনেমাত উদ্ভাৱনৰ স্থান সদায় থাকে।
'মাই নেম ইজ খান'ত শ্বাহৰুখ খান আৰু কাজল
এতিয়া, চলচ্চিত্ৰ ইতিহাসৰ এটা আমোদজনক মুহূৰ্তলৈ উভতি যাওঁ আহক। ১৯৮৩ চনত অমিতাভ বচ্চনে "কুলি" ছবিত ইকবালৰ চৰিত্ৰত অভিনয় কৰিছিল। চিনেমাখনৰ শ্বুটিঙৰ সময়ত তেওঁ গুৰুতৰভাৱে আঘাতপ্ৰাপ্ত হৈছিল, আৰু তেওঁৰ অৱস্থা ইমানেই সংকটজনক আছিল যে তেওঁৰ জীৱনক লৈ আশংকাৰ সৃষ্টি হৈছিল। তেতিয়া ভাৰতীয় মুছলমান সমাজৰ এক উল্লেখযোগ্য অংশই তেওঁৰ আৰোগ্য কামনাৰে মছজিদত নামাজ পঢ়িছিল। ভাৰতীয় চলচ্চিত্ৰ জগতৰ এনেধৰণৰ কাহিনীয়ে ইয়াৰ প্ৰতি মানুহৰ মৰম আৰু আগ্ৰহ বৃদ্ধি কৰে।
বলীউডৰ গীত আৰু নৃত্যৰ বাহিৰেও জনী ৱাকাৰ, উৎপল দত্ত, পৰেশ ৰাৱালে তেওঁলোকৰ কমিক অভিনয়েৰে সকলো ভাৰতীয় দৰ্শকক মোহিত কৰিছে। বলীউড কেৱল মনোৰঞ্জনৰ মাধ্যম নহয় বৰঞ্চ এক মঞ্চ, যিয়ে জনসাধাৰণৰ মাজত জনমত গঠন কৰে আৰু মানুহৰ মনত দীৰ্ঘস্থায়ী চাঁপ ৰাখি থৈ যায়।
প্ৰখ্যাত সাংবাদিক শেখৰ আয়েৰে অনিচ্ছা সত্ত্বেও লক্ষ্য কৰিছে যে ভাৰতীয় চলচ্চিত্ৰ জগতখনে যেন অতীতৰ স্মৰণীয় চৰিত্ৰবোৰ পাহৰি গৈছে। ১৯৭৫ চনৰ "শ্বোলে" ছবিখনত ৰহিম চাচাৰ চৰিত্ৰত অভিনয় কৰা এ.কে হাংগালৰ স্মৃতি লাহে লাহে ম্লান হৈ আহিছে, নৱ প্ৰজন্মই অতীতৰ এনে আইকনিক ব্যক্তিত্বৰ বিষয়ে প্ৰায়ে অজ্ঞাত।
"শ্বোলে" চিনেমাত ৰহিম চাচাৰ পুত্ৰক গব্বৰ সিং (আমজাদ খানে অভিনয় কৰা) নামৰ এজন নিৰ্দয় ডকাইডে হত্যা কৰে। গব্বৰ সিঙে কাহিনীটোত বাহ্যিক শত্ৰুক প্ৰতিনিধিত্ব কৰিছে। পুত্ৰৰ নিৰ্জীৱ মৃতদেহটো যেতিয়া গাঁৱলৈ ঘূৰাই অনা হয়, তেতিয়া শোকগ্ৰস্ত গাঁওবাসীয়ে খং আৰু ভয়ৰ প্ৰতিক্ৰিয়া প্ৰকাশ কৰে। তেওঁলোকে হতাশা প্ৰকাশ কৰি দাবী কৰে যে অমিতাভ বচ্চন আৰু ধৰ্মেন্দ্ৰৰ চৰিত্ৰত অভিনয় কৰা বিজয় আৰু বীৰুৱে দুষ্ট গব্বৰ সিংক নিৰ্মূল কৰাৰ অভিযানত ব্যৰ্থ হৈছে। ফলস্বৰূপে তেওঁলোকে বিজয় আৰু বীৰুক গাঁৱৰ পৰা আঁতৰাই পঠিয়াবলৈ দাবী জনায়।
অভিনেতা এ কে হাংগলে 'শ্বোলে'ত ৰহিম চাচাৰ চৰিত্ৰত অভিনয় কৰিছে
তেতিয়া ৰহিম চাচাই আগবাঢ়ি গৈ গাঁওবাসীক সম্বোধন কৰে। তেওঁ ঘোষণা কৰে যে তেওঁৰ শ শ পুত্ৰ থাকিলেও বিজয় আৰু বীৰু যাতে গাঁৱতে থাকে, তাৰ বাবে স্বেচ্ছাই তেওঁলোকক বলিদান দিব। তেওঁ কয় যে তেওঁলোকে থাকিব লাগিব আৰু কু-অভিপ্ৰায়ী গব্বৰ সিংহক নিৰ্মূল কৰাৰ মিছন পূৰণ কৰিব লাগিব। এই মুহূৰ্তটোৱে ৰহিম চাচাৰ গাঁৱৰ সুৰক্ষাৰ প্ৰতি অটল দৃঢ়তা আৰু দায়বদ্ধতাক প্ৰতিফলিত কৰি তুলিছে। ইয়াৰ উপৰিও ই ইছলাম ধৰ্মত দেখিবলৈ পোৱা প্ৰকৃত ত্যাগৰ মনোভাৱকো প্ৰদৰ্শন কৰে।
ৰহিম চাচাৰ দৰে চৰিত্ৰই শক্তিশালী আৱেগক উদগনি দিয়ে আৰু বিভিন্ন ভাৰতীয় জনগোষ্ঠীৰ মাজত বন্ধন সুদৃঢ় কৰে। অমিতাভ বচ্চনে কেইবাখনো ছবিত মুছলমানৰ চৰিত্ৰত অভিনয় কৰিছে, যেনে "সাত হিন্দুস্তানী"ত আনোৱাৰ আলী, "ইম্মান ধৰম"ত আহমেদ ৰাজা, "আন্ধা কানুন"ত জান নিছাৰ খান, এই সকলোবোৰ হিন্দু আৰু মুছলমান উভয় ধৰ্মৰ দৰ্শকে একেই মৰম-ভালপোৱাৰে আকোঁৱালি লৈছে।
একেদৰে, দিলীপ কুমাৰ আৰু শ্বাহৰুখ খানে ভাৰতীয় চিনেমাত কেইবাটাও প্ৰখ্যাত হিন্দু চৰিত্ৰ ৰূপায়ন কৰিছে। উদাহৰণস্বৰূপে, ‘অমৰ আকবৰ এন্থনী’ ছবিখনত আকবৰ এলাহাবাদীৰ চৰিত্ৰত ঋষি কাপুৰে মুছলমান সমাজৰ এক উল্লেখযোগ্য চিত্ৰণ দাঙি ধৰিছিল। তেওঁৰ কাৱালী অভিনয় ‘পৰ্দা হায় পৰ্দা’ আৰু তেওঁৰ কমেডী প্ৰতিভাক দৰ্শকে বহুলভাৱে প্ৰশংসা কৰিছিল। পৰিতাপৰ বিষয় যে সমসাময়িক চিনেমাত এনে বৈচিত্ৰ্যপূৰ্ণ আৰু স্মৰণীয় চৰিত্ৰ বিৰল হৈ পৰিছে।
আজি মানুহৰ স্মৃতিত যিটো ৰৈ থকাৰ প্ৰৱণতা আছে, সেয়া হ’ল ছবিত মুছলমান চৰিত্ৰৰ কু-সংস্কাৰপূৰ্ণ দিশ প্ৰদৰ্শন। এই বিষয়টো ভাৰতীয় চিনেমা অধ্যয়ন কৰা পণ্ডিতসকলৰ মাজত গৱেষণাৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হৈ আহিছে। এই সকলো গৱেষণাই বলীউডক তীব্ৰ সমালোচনা কৰা দেখা গৈছে।
অভিনেতা আমজাদ খানে 'শ্বোলে'ত গব্বৰ সিঙৰ চৰিত্ৰত অভিনয় কৰিছে
অভিযোগটো হ’ল, ৯/১১ৰ আক্ৰমণৰ পিছৰে পৰা মুছলমানসকলক প্ৰায়ে ছবিত মূলতঃ সন্ত্ৰাসবাদী বা ইছলামিক হিচাপে চিত্ৰিত কৰা হৈছে। এই ধাৰাটোৰ উৎপত্তি হলিউডৰ চিনেমাত হৈছিল যদিও পৰৱৰ্তী সময়ত ভাৰতীয় চলচ্চিত্ৰ উদ্যোগতো ইয়াৰ প্ৰভাৱ পৰিছিল। এই চিত্ৰকল্পবোৰ হয়তো সেই সময়ৰ পৰিঘটনাৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হৈছে যদিও এই নেতিবাচক চৰিত্ৰবোৰে মানুহৰ ধাৰণাত চিৰস্থায়ীভাৱে প্ৰভাৱ পেলাইছে।
চিনেমাত মুছলমানক লৈ গঢ়ি উঠা ভুল ধাৰণাটো ভংগ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত চলচ্চিত্ৰ নিৰ্মাতা কৰণ জোহৰে উল্লেখযোগ্য ভূমিকা পালন কৰিছে। সন্ত্ৰাসবাদী আৰু সাধাৰণ মুছলমানৰ মাজত থকা পাৰ্থক্যখিনি সমাজৰ সন্মুখত দাঙি কৰিবলৈ তেওঁ নিৰ্মাণ কৰিছিল ‘মাই নেম ইজ খান’। ছবিখনে ব্যৱসায়িকভাৱে সফল হোৱাই নহয়, সমাজলৈ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বাৰ্তাও প্ৰদান কৰিছিল।
পশ্চিমীয়া বিশ্বত প্ৰচলিত ইছলামোফ’বিয়া প্ৰতিহত কৰাত এই চিনেমাখনে যথেষ্ট সহায় কৰিছিল। ইয়াৰ লক্ষ্য আছিল মুছলমান সম্প্ৰদায়ৰ প্ৰতি মানুহৰ সাধাৰণ ধাৰণা উন্নত কৰা আৰু সকলোৰে মাজত সজাগতা বৃদ্ধি কৰা। দৰ্শকে এই বাৰ্তাক সম্পূৰ্ণ হৃদয়েৰে আকোৱালি লৈছিল।
'গৰাম হাৱা'ত অভিনয় কৰিছে অভিনেতা বলৰাজ চাহনী
আন এক উল্লেখযোগ্য উদাহৰণ হিচাপে অক্ষয় কুমাৰৰ ‘সূৰ্যবংশী’ ছবিখনত গণেশ মন্দিৰৰ পৰিৱেশিত এক মৰ্মস্পৰ্শী দৃশ্য দেখা গৈছে। বোমা বিস্ফোৰণৰ ভাবুকিৰ বাবে আৰক্ষীয়ে ভক্তক খালী কৰি আছে। অভাৱনীয়ভাৱে ভগৱান গণেশৰ মূৰ্তি ৰক্ষা কৰিবলৈ আৰু ভক্তসকলক চৌহদৰ পৰা ওলাই অহাত সহায় কৰিবলৈ এদল মুছলমান মন্দিৰ চৌহদত উপস্থিত হয়। দৃশ্যটোৰ লগত আৱেগিক সংগীতে বাস্তৱ ভাৰতৰ সংজ্ঞা নিৰূপণ কৰা ঐক্য আৰু সম্প্ৰীতিক প্ৰতিফলিত কৰিছে। ইয়াত ভাৰতীয় সংস্কৃতি কিমান আন্তঃসংলগ্ন হৈ আছে আৰু জাতি গঠন প্ৰক্ৰিয়াত কোনো ব্যক্তিকে যে পৃথক কৰাটো সম্ভৱ নহয়, সেয়া দেখিবলৈ পোৱা গৈছে।
১৯৭০-৮০ৰ দশকত বলীউডে মুছলমান আণ্ডাৰৱৰ্ল্ড ডনক কেন্দ্ৰ কৰি চিনেমা নিৰ্মাণ কৰিছিল আৰু প্ৰায়ে মুম্বাইৰ কুখ্যাত গেংষ্টাৰৰ বাস্তৱ কাহিনীৰ পৰা অনুপ্ৰাণিত হৈছিল। দুৰ্ভাগ্যজনকভাৱে এই ছবিবোৰে দৰ্শকৰ ওপৰত স্থায়ী নেতিবাচক প্ৰভাৱ পেলাই থৈ গৈছে।
অতি শেহতীয়াকৈ ‘কাশ্মীৰ ফাইলছ’ আৰু ‘কেৰালা ষ্ট’ৰী’ৰ দৰে চিনেমাই বিতৰ্কৰ সৃষ্টি কৰিছিল। বহু দৰ্শকে এই ছবিসমূহৰ শলাগ লোৱাৰ বিপৰীতে জনসাধাৰণৰ এক উল্লেখযোগ্য অংশই ইয়াক লৈ অসন্তুষ্টি ব্যক্ত কৰিছিল। ভাৰতীয় চিনেমা আৰু টেলিভিছনৰ ইতিহাসত ছবিক লৈ হোৱা বিতৰ্ক নতুন কথা নহয়।
উদাহৰণস্বৰূপে, ১৯৪৭ চনৰ বিভাজন দাঙ্গাৰ পটভূমিত গোবিন্দ নিহালানীৰ ‘তামাছ’ত ভাৰতলৈ প্ৰব্ৰজন কৰা শিখ আৰু হিন্দু পৰিয়ালসমূহে সন্মুখীন হোৱা প্ৰত্যাহ্বানসমূহৰ চিত্ৰণ কৰা হৈছিল। ১৯৮৮ চনত মুক্তি পোৱাৰ লগে লগে ইয়াৰ সাম্প্ৰদায়িক বিষয়বস্তুৰ বাবে চেঞ্চৰশ্বিপৰ দাবীৰ সন্মুখীন হয়, যাৰ ফলত আদালতত গোচৰ ৰুজু হয়। হিন্দু আৰু মুছলমান উভয় সম্প্ৰদায়ৰ মৌলবাদীক সমান ব্যৱহাৰ কৰা বুলি স্বীকাৰ কৰি আদালতে অৱশেষত ছবিখন মুক্তিৰ অনুমতি দিয়ে। ‘তামাছ’ই ডাঙৰ সফলতা লাভ কৰি তিনিটা ৰাষ্ট্ৰীয় চলচ্চিত্ৰ বঁটা লাভ কৰে।
শ্বাহৰুখ খানে 'চাক দে ইণ্ডিয়া'ত প্ৰশিক্ষক কবিৰ খানৰ চৰিত্ৰত অভিনয় কৰিছে
পণ্ডিত মাইদুল ইছলামে তেওঁৰ গৱেষণা ‘ইমাজিনিং ইণ্ডিয়ান মুছলিমছ ইন প’ষ্ট-লিবাৰেলাইজেচন চিনেমা’ত বলীউডৰ মুছলমান চৰিত্ৰৰ কিছুমান বিশেষ চিত্ৰণৰ শলাগ লৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে, ‘ছালিম লাংদে পে মেট ৰো’ ছবিখনৰ চেলিম চৰিত্ৰটোৱে এটা ৰূপান্তৰৰ সন্মুখীন হয়, এই কথা উপলব্ধি কৰি যে মৰ্যাদাৰে জীয়াই থকাটো গুণ্ডা হোৱাতকৈ বহু বেছি প্ৰত্যাহ্বানজনক।
বলৰাজ সাহানীৰ ‘গৰম হাৱা’ৰ দৰে ছবিয়ে বিভাজনৰ যন্ত্ৰণাৰ প্ৰতীক আৰু ভাৰতীয় মুছলমানসকলে প্ৰগতিশীল ৰাজনৈতিক প্ৰকল্পৰ আঁৰত একত্ৰিত হৈ তেওঁলোকৰ অভিযোগৰ সমাধানৰ বাৰ্তা প্ৰেৰণ কৰে। মাইদুলে ‘ইকবাল’ৰ দৰে ছবিকো প্ৰশংসা কৰে, য’ত মুছলমান নায়কে কু-সংস্কাৰৰ পৰা মুক্ত হয়। ‘চক দে ইণ্ডিয়া’ৰ কবীৰ খান, ‘৩ ইডিয়টছ’ৰ ফাৰহান কুৰেশ্বী, ‘জিন্দেগী মিলেগী না দুবাৰা’ৰ ইমৰাণ কুৰেশ্বীৰ দৰে চৰিত্ৰই ধৰ্মীয় বা সাংস্কৃতিক পৰিচয়ৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ নকৰে।
ভাৰতীয় চলচ্চিত্ৰ উদ্যোগটো সৰ্বাংগীন আৰু ই বিভিন্ন পটভূমিৰ প্ৰতিভাৱান ব্যক্তিক সুযোগ প্ৰদান কৰে। স্পৰ্শকাতৰ বিষয়, বিশেষকৈ সাম্প্ৰদায়িক বিষয়ৰ সৈতে জড়িত বিষয়সমূহৰ সৈতে মোকাবিলা কৰাৰ সময়ত চলচ্চিত্ৰ নিৰ্মাতাসকলে সাৱধানতা অৱলম্বন কৰিব লাগিব। চিনেমাই প্ৰায়ে বাস্তৱ জগতখনক প্ৰতিফলিত কৰে, কিন্তু চলচ্চিত্ৰ নিৰ্মাতাসকলে চাঞ্চল্যধৰ্মী মনোভাৱ পৰিহাৰ কৰি নৈতিকতাক অগ্ৰাধিকাৰ দিয়া উচিত।
এতিয়া যেতিয়া বাস্তৱ জগতখন সলনি হৈছে, গতিকে ছবি নিৰ্মাতাসকলেও চৰিত্ৰবোৰ পুনৰ কল্পনা কৰিব লাগিব, যিবোৰ সময়ৰ লগত মিল আছে আৰু অধিক প্ৰাসংগিক তথা মনোৰঞ্জনধৰ্মী হয়। ছবিৰ জৰিয়তে সমাজলৈ শান্তি, সম্প্ৰীতি আৰু একতাৰ বাৰ্তা প্ৰেৰণ কৰাটো এতিয়া সময়ৰ আহ্বান হৈ পৰিছে, বিভাজনৰ বাৰ্তা আমাক নালাগে।
(আতিৰ খান 'আৱাজ দ্য ভইচ'ৰ মুখ্য সম্পাদক)
