অনিকা মহেশ্বৰী / নতুন দিল্লী
নিঃসন্দেহে বাবিল খানে প্ৰয়াত পিতৃ তথা প্ৰখ্যাত অভিনেতা ইৰফান খানৰ নাম উজ্জ্বলাইছে। শেহতীয়াকৈ বাবিল খানে ‘দ্য ৰেলৱে' মেন’ত সকলোৰে হৃদয় জয় কৰিছে। ইণ্টাৰনেটত তেওঁক ‘এজন শ্ৰেষ্ঠ অভিনেতা’ বুলি অভিহিত কৰা হৈছে। ভোপাল গেছ ট্ৰেজেডীৰ নিশাই কেৱল ঐক্যৰ নিদৰ্শন দাঙি ধৰাই নহয়, আটাইতকৈ ডাঙৰ ধৰ্ম যে মানৱতা সেই কথাও প্ৰতিফলিত কৰিছে। ভোপাল গেছ ট্ৰেজেডীত সকলোৱে নিস্বাৰ্থভাৱে আৰু মুকলি হৃদয়েৰে ইজনে সিজনক সহায় কৰিছিল।
যদিও এই দুৰ্ঘটনাত বহু নায়ক আছে আৰু যিসকলৰ নাম বিশ্ববাসীয়ে হয়তু নাজানে, কিন্তু শেহতীয়াকৈ নেটফ্লিক্সত মুক্তি পোৱা ‘দ্য ৰেলৱে' মেন’ৰ জৰিয়তে আমি কিছুমান মূল মুছলমান চৰিত্ৰৰ সৈতে চিনাকি হ’লোঁ, য’ত ষ্টেচন মাষ্টাৰ ইফটেকাৰ ছিদ্দিকীও আছিল। যিগৰাকীয়ে নিৰাপত্তা ৰক্ষা কৰিছিল, ট্ৰেক সলনি কৰি ভয়ংকৰ ৰেল দুৰ্ঘটনা ৰক্ষা কৰা লোকোৰ পাইলট ইমাদ ৰিয়াজে, ইউনিয়ন কাৰ্বাইডৰ মেনেজাৰ কামৰুদ্দিনে গেছ টেংক স্থানান্তৰ কৰি বিষাক্ত গেছৰ পৰা ৰক্ষা কৰিছিল।
এই ৰিল লাইফৰ বাহিৰেও বাস্তৱ জীৱনত এজন নায়ক আছিল যিয়ে মানৱতাৰ স্বাৰ্থত ভোপাল গেছ ট্ৰেজেডীৰ পিছতো দুখীয়া মানুহক সহায় কৰিছিল। ভোপাল গেছ ট্ৰেজেডীৰ পৰা মৃত আৰু জীৱিতসকলৰ ন্যায় পাবলৈ আব্দুল জব্বৰৰ গৌৰৱময় সংগ্ৰামৰ পৰা ভাৰতে বহু কথা শিকিব পাৰে।
আব্দুল জব্বৰ
১২ নৱেম্বৰত ভোপালৰ এখন চিকিৎসালয়ত একাধিক ৰোগত আক্ৰান্ত হৈ জব্বৰৰ মৃত্যু হয়, যদিও তেওঁৰ উত্তৰাধিকাৰ জীয়াই আছে। ৩৫ বছৰীয়া দীঘলীয়া সংগ্ৰামৰ মাজেৰে হেণ্ড পাম্প ফিটাৰৰ পৰা টেনাচিয়াছ ষ্ট্ৰেটেজিষ্টলৈ তেওঁৰ বিৱৰ্তন স্বাধীন ভাৰতৰ গণ আন্দোলনৰ ইতিহাসত অনন্য। তেওঁ প্ৰায়ে দাবী কৰি কৈছিল যে ন্যায়ৰ যুঁজখন কেৱল ভোপালৰ বাবেই নহয়, সমগ্ৰ ভাৰতবৰ্ষৰ বাবেও গুৰুত্বপূৰ্ণ।
তেওঁৰ কৌশল মূলতঃ ধৰ্মনিৰপেক্ষতা, নাৰী সবলীকৰণ, দক্ষতা বিকাশৰ জৰিয়তে আত্মনিয়োগৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া, সহযোদ্ধাৰ সৈতে নিয়মীয়াকৈ যোগাযোগ, গণ সংগ্ৰামৰ বিষয়ে শিক্ষা প্ৰসাৰ, জন-মনোভাৱৰ অধিবক্তাৰ জৰিয়তে ধাৰাবাহিক ন্যায়িক আশ্ৰয় আদিৰ দ্বাৰা গঠিত আছিল।
কেনেকৈ হ’ল... সেয়া হৈছে ইউনিয়ন কাৰ্বাইডৰ এটা কাৰখানাই ৪০ টন বিষাক্ত এম আই চি গেছ উলিয়াই দিয়াৰ দিনাৰ পৰাই আৰম্ভ হোৱা এক প্ৰেৰণাদায়ক কাহিনী। ১৯৮৪ চনৰ ২-৩ ডিচেম্বৰৰ নিশা আব্দুল জব্বৰ ৰাজেন্দ্ৰ নগৰৰ নিজৰ ঘৰত শুই থকা অৱস্থাত মাৰাত্মক গেছ নিৰ্গত হয়।
ইউনিয়ন কাৰ্বাইড কীটনাশক কাৰখানাৰ পৰা অহা বিষাক্ত গেছৰ লগে লগে ৮ হাজাৰ লোকৰ মৃত্যু হয় আৰু পৰৱৰ্তী কেইটামান দশকত প্ৰায় ২৫ হাজাৰ লোকৰ মৃত্যু হয়। ইয়াৰ বাবে ১,৫০,০০০ৰো অধিক লোক শ্বাস-প্ৰশ্বাস, হৰম’ন আৰু মানসিক ৰোগত আক্ৰান্ত হৈছিল। কাৰ্বাইড প্লাণ্টৰ পৰা নিৰ্গত হোৱা প্ৰচণ্ড গোন্ধটো জব্বৰৰ ঘৰ পাওঁতে মাকক লৈ স্কুটি ষ্টাৰ্ট কৰি প্ৰায় ৪০ কিলোমিটাৰ গাড়ী চলাই সিহঁতক নিৰাপদ স্থানলৈ লৈ গ’ল। ভোপালৰ পৰা আব্দুল্লা গঞ্জলৈ ৰাওনা হয়। অৱশ্যে তেওঁৰ পলায়ন অসাৰ বুলি প্ৰমাণিত হ’ল।
শেষ নিশ্বাস পৰ্যন্ত গেছ ভুক্তভোগীৰ হৈ যুঁজ দিয়া আব্দুল জব্বৰ
এই দুৰ্যোগৰ পাছৰ প্ৰভাৱৰ বাবে তেওঁ অতি সোনকালেই মাক, পিতৃ আৰু এজন জ্যেষ্ঠ ভাতৃক হেৰুৱাই পেলালে। তেওঁৰ নিজৰ হাওঁফাওঁ আৰু চকুৰ দৃষ্টিশক্তি যথেষ্ট ক্ষতিগ্ৰস্ত হৈছিল আৰু উভতি আহোঁতে ৰাজপথত তেওঁৰ বাবে অপেক্ষা কৰি আছিল বিনাশ, সকলোতে মৃতদেহ সিঁচৰতি হৈ আছিল।
২৮ বছৰীয়া জব্বৰ যেতিয়া ঘৰলৈ উভতি আহিছিল, তেতিয়া তেওঁ আছিল এজন পৰিৱৰ্তিত মানুহ। ব্যক্তিগত ক্ষতি একাষৰীয়া কৰি তেওঁ আহতসকলক চিকিৎসাৰ বাবে স্থানীয় চৰকাৰী চিকিৎসালয়লৈ নিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। তেওঁ স্বেচ্ছাই মৃতদেহকেইটা মৰণোত্তৰ পৰীক্ষাৰ বাবে লৈ যোৱাৰ প্ৰস্তাৱো আগবঢ়ায়। তেওঁ যিমানেই স্বেচ্ছাসেৱী সেৱাৰ গভীৰতালৈ সোমাই গৈছিল, সিমানেই তেওঁৰ খং বাঢ়ি আহিছিল।
পিছত তেওঁ মনত পেলাই কয়, “যেতিয়া মই মোৰ চাৰিওফালে অন্যায় দেখিছিলো, তেতিয়া মই মোৰ অঞ্চলৰ পৰাই এই অভিযান আৰম্ভ কৰিছিলো। কাৰ্বাইড দুৰ্নীতিৰ হিতাধিকাৰী ৰাজনীতিবিদসকল আমাক সহায় কৰিবলৈ আগবাঢ়ি অহা নাছিল। গতিকে আমি ভুক্তভোগীৰ গোচৰটো নিজৰ হাতত ল’ব লগা হ’ল।”
ইয়াৰ প্ৰায় তিনিবছৰ পিছত ১৯৮৭ চনত আব্দুল জব্বৰে ভুক্তভোগী, জীৱিত আৰু তেওঁলোকৰ পৰিয়ালৰ পোষকতামূলক গোট ভোপাল গেছ পীদ মহিলা উদ্যোগ সংঘ (ভূপাল গেছ মহিলা পীদিত সংঘ) আৰম্ভ কৰিছিল। বিশেষকৈ দুৰ্যোগত স্বামী হেৰুৱা বিধৱা মহিলাসকলৰ বাবে কেৱল ভাট্টা আৰু ক্ষতিপূৰণৰ দাবীত নহয়, কৰ্মসংস্থাপনৰ সুযোগো বিচাৰি বিক্ষোভৰ নেতৃত্ব দিছিল।
অন্তৱৰ্তীকালীন আৰ্থিক সাহায্য, বিনামূলীয়া চিকিৎসা সেৱাৰ পৰা আৰম্ভ কৰি চূড়ান্ত ক্ষতিপূৰণলৈকে, দুৰ্যোগৰ লগে লগে ক্ষতিগ্ৰস্ত অঞ্চলৰ বাসিন্দাসকলক বিনামূলীয়া খাদ্য শস্য আৰু গাখীৰ আগবঢ়োৱা হৈছিল। য'ত হিন্দু মুছলমান ঐক্য স্পষ্টভাৱে দেখা গৈছিল। কিয়নো সকলোৱে কোনো বৈষম্য নোহোৱাকৈ ইজনে সিজনক সহায় কৰিছিল আৰু ইজনে সিজনৰ প্ৰয়োজন হৈয়েই থাকিল।
নেটফ্লিক্সত মুক্তি পোৱা ‘দ্য ৰেলৱে' মেন’
তেওঁৰ প্ৰথম প্ৰচাৰ শ্লোগানটো বিখ্যাত আছিল, 'খৈৰাত নাহি, ৰোজগাৰ চাহিয়ে'। সংগঠনটো বাঢ়ি অহাৰ লগে লগে এই শ্লোগান যুদ্ধৰ চিঞৰলৈ পৰিণত হ’ল। জব্বৰে তেওঁৰ সংগঠনত মহিলাক চাকৰিৰ ব্যৱস্থা কৰিবলৈ চৰকাৰে অপেক্ষা নকৰিলে। তেওঁ এটা চিলাই কেন্দ্ৰ স্থাপন কৰাত সফল হৈছিল য’ত প্ৰায় ২৩০০ মহিলাই জাৰ্ডোজি ষ্ট্ৰিপ আৰু বেগ বনাবলৈ শিকিছিল। তেওঁ তেওঁলোকক অধিবক্তা, চিকিৎসক, আমোলা আৰু আৰক্ষীৰ সৈতে যুঁজ দিয়াত সহায় কৰিছিল। অলপ পিছতে জব্বৰৰ সংগঠনত ভোপালত প্ৰায় ৩০ হাজাৰ জীৱিত লোক, মূলতঃ মহিলা, অন্তৰ্ভুক্ত হৈছিল।
১৯৪২ চনত ব্ৰিটিছ ঔপনিৱেশিক শাসকৰ বিৰুদ্ধে যুদ্ধ অনুষ্ঠিত হোৱা ঐতিহাসিক স্থান ভোপালৰ যাদগাৰ-ই-শ্বাহজাহানী পাৰ্কত প্ৰতি মঙলবাৰ আৰু শনিবাৰে সদস্যসকলে সমবেত হ’বলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। ১৯৮৮ চনত জব্বৰে উচ্চতম ন্যায়ালয়লৈ দাখিল কৰি জীৱিতসকলক চূড়ান্ত ক্ষতিপূৰণ নিদিয়ালৈকে অন্তৱৰ্তীকালীন সকাহ প্ৰদানৰ আদেশ বিচাৰিছিল। পিছৰ বছৰত কেন্দ্ৰই ইউনিয়ন কাৰ্বাইডৰ সৈতে ৪৭ কোটি ডলাৰ বা ৭২০০ কোটি টকাৰ চুক্তিত উপনীত হৈছিল আৰু উচ্চতম ন্যায়ালয়ে এই চুক্তিক সমৰ্থন কৰিছিল।
ইমান সামান্য পৰিমাণ পোৱাত ক্ষুব্ধ হৈ পৰিছিল গেছ ভুক্তভোগী। তেওঁলোকক প্ৰতাৰিত যেন লাগিল। দশকজোৰা আইনী আৰু ৰাজপথৰ যুদ্ধ জব্বৰৰ সংগঠনে চলাই গৈছিল। তাৰ পাছত উচ্চতম ন্যায়ালয়ে তেতিয়াৰ চৰকাৰক আৰু ১,৫০৩ কোটি টকা দিবলৈ নিৰ্দেশ দিয়াৰ লগতে ৫,৭০,০০০ৰো অধিক দাবীদাৰক ক্ষতিপূৰণ দিবলগীয়া হোৱা বুলি স্বীকাৰ কৰিছিল। ইয়াৰ বাবে পূৰ্বে মাত্ৰ এক লাখ দাবীদাৰকহে স্বীকৃতি দিয়া হৈছিল।
উচ্চতম ন্যায়ালয়ত প্ৰথম বিজয়ৰ পিছৰে পৰা তেওঁৰ অবিৰত যুঁজখন ভালদৰে নথিভুক্ত কৰা হৈছে। প্ৰায় সকলোবোৰ ন্যায়িক হস্তক্ষেপ আৰু গণ আন্দোলনে, যাৰ ফলত গেছৰ বলি হোৱা লোকসকলে ক্ষতিপূৰণ লাভ কৰিছিল, ঘৰ-দুৱাৰ আৰু চিকিৎসালয় আৰু অপৰাধীৰ বিৰুদ্ধে গোচৰ চলোৱা হৈছিল, জব্বৰৰ যুঁজাৰু মনোভাৱৰ অমলিন চিন বহন কৰিছিল।
তিনি দশকৰো অধিক সময় ধৰি তেওঁলোকে প্ৰতিবাদৰ আয়োজন কৰিছিল আৰু ভুক্তভোগীসকলৰ বাবে অধিক চিকিৎসা পুনৰ্বাসন আৰু স্থানীয় ইউনিয়ন কাৰ্বাইডৰ বিষয়াসকলৰ বিৰুদ্ধে গোচৰ চলোৱাৰ দাবী জনাই আদালতত আবেদন দাখিল কৰিছিল। যোৱা তিনিমাহ ধৰি তীব্ৰ ডায়েবেটিছ আৰু হৃদৰোগত আক্ৰান্ত জব্বৰে এখন চিকিৎসালয়ৰ পৰা আন এখন চিকিৎসালয়লৈ স্থানান্তৰিত হৈ আছিল।
মৃত্যুৰ পিছত মৰণোত্তৰভাৱে আব্দুল জব্বাৰক পদ্মশ্ৰীৰে সন্মানিত কৰা হয়
মৃত্যুৰ কিছুদিন পূৰ্বে তেওঁ হোৱাটছএপ মেছেজ প্ৰচাৰ কৰিছিল যে ভোপাল মেম’ৰিয়েল হস্পিতালৰ দৰে ছুপাৰ স্পেচিয়েলিটি হস্পিতালৰ সুবিধা নথকাৰ বাবে চিকিৎসা কৰাত ব্যৰ্থ হৈছে। তেওঁ ইয়াক “লজ্জাজনক” বুলি অভিহিত কৰে। তেওঁৰ অৱস্থাৰ অৱনতি ঘটাত আৰু গেংগ্ৰিন আৰম্ভ হোৱাৰ লগে লগে মধ্যপ্ৰদেশ চৰকাৰে তেওঁক চিকিৎসাৰ বাবে মুম্বাইৰ এছিয়ান হাৰ্ট ইনষ্টিটিউটলৈ বিমানযোগে লৈ যাবলৈ সাজু হ’ল যদিও সেয়া হোৱাৰ আগতেই তেওঁৰ মৃত্যু হয়।
তেওঁৰ মহান বিশ্বদৃষ্টিভংগীৰ প্ৰতিফলন ঘটিছে যে তেওঁৰ সংগঠনৰ মহিলাসকলক কিমান অধ্যৱসায়ীভাৱে বিভিন্ন বিষয়ত শিক্ষিত কৰিছে: মধ্যপ্ৰাচ্যৰ সংঘাত, নৰ্মদা বাচাও আন্দোলাকে ধৰি জনজাতীয় আৰু দলিত অধিকাৰ আন্দোলন ইত্যাদি। অৱশ্যে জব্বৰৰ আদৰ্শ কেৱল সংগঠনটোতে সীমাবদ্ধ নাছিল। ক্ষতিপূৰণ আৰু চিকিৎসালয়ৰ বাবে তেওঁৰ আন্দোলনৰ দ্বাৰা উপকৃত হোৱা নাগৰিকে আজিও তেওঁক পাহৰা নাই।
পাঁচ লাখ গেছ ভুক্তভোগীৰ মৰ্যাদাপূৰ্ণ পুনৰ্বাসনৰ বাবে সমগ্ৰ জীৱন আহুতি দিয়া এজন ব্যক্তিৰ বাবে আব্দুল জব্বৰৰ শেষ যাত্ৰাই তেওঁলোকৰ দীৰ্ঘদিনীয়া সংগ্ৰামৰ প্ৰতি ভোপালৰ অকৃতজ্ঞতাৰ এক ভয়াৱহ সোঁৱৰণী। তেওঁৰ অন্ত্যেষ্টিক্ৰিয়াত মাত্ৰ কেইশমান লোকে অংশগ্ৰহণ কৰিছিল। তেওঁৰ সাংবাদিক আৰু কৰ্মী বন্ধু আৰু দুই এজন ৰাজনীতিবিদৰ বাহিৰে কবৰস্থানখন মুছলমান লোকৰ এক সমাৱেশ যেন লাগিছিল।
তাতোকৈ বেয়া কথাটো হ’ল ইমান বছৰ তেওঁৰ খোজত খোজ মিলাই যুঁজি থকা তেওঁৰ মহিলা সতীৰ্থসকলক অন্ত্যেষ্টিক্ৰিয়াৰ পৰা আঁতৰি থাকিবলৈ কোৱা হৈছিল। আব্দুল জব্বৰৰ জৰাজীৰ্ণ দুটা কোঠাৰ ঘৰত সমবেত হৈ শোকসন্তপ্ত যোদ্ধা কেইজন তাতেই থাকে। জব্বৰে অগণন জটিল আৰ্থ-সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক বাধাৰ সৈতেও যুঁজিবলগীয়া হৈছিল। জব্বৰৰ কাৰণে চহৰখনত হিন্দু আৰু মুছলমান সম্প্ৰদায়ৰ লোকৰ মাজত সম্পৰ্ক গঢ় লৈ উঠিছিল। ১৯৮৪ চনত ভোপালৰ গেছ ট্ৰেজেডী কৰ্মী আব্দুল জব্বৰক মৰণোত্তৰভাৱে পদ্মশ্ৰী বঁটা প্ৰদান কৰা হয়।
