ডাঃ উজমা খাতুন
ইছলামৰ পাঁচটা স্তম্ভৰ ভিতৰত অন্যতম এটা হৈছে জাকাত। ধৰ্মীয় বাধ্যবাধকতা আৰু সামাজিক ন্যায় ৰক্ষাৰ উপায় হিচাপে জাকাতৰ যথেষ্ট গুৰুত্ব আছে। আৰবী ভাষাত 'জকাত' শব্দটোৱে শুদ্ধিকৰণ আৰু বিকাশকৰ কথা বুজায়, যাৰ উদ্দেশ্য হৈছে ধন-সম্পত্তি পৰিষ্কাৰ কৰা আৰু সমাজৰ কল্যাণৰহকে ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰা। মুছলমানসকলে তেওঁলোকৰ বাৰ্ষিক সঞ্চয়ৰ ২.৫% যোগ্য প্ৰাপকক দান কৰিব লাগিব, যিটো কোৰাণত উল্লেখ কৰা হৈছে, যাতে ধন-সম্পত্তি আৰ্তজন উপকাৰৰ কাৰনে ব্যৱহাৰ হয়।
কোৰাণে জোৰ দিছে, ইছলামত জাকাতৰ গুৰুত্বক অতিৰঞ্জিত কৰিব নোৱাৰি। কোৰাণত জাকাতৰ উল্লেখ ৩০ বাৰ পোৱা যায়, প্ৰায়ে নামাজ (ছালাত)ৰ লগত ই ঘনিষ্ঠভাৱে জড়িত। এই যোৰটোৱে এই কথাত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে যে, ইছলামত উপাসনা কেৱল আধ্যাত্মিক কামত সীমাবদ্ধ নহয় বৰঞ্চ সামাজিক দায়িত্বও অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে।
জাকাত ফাউণ্ডেছন অব ইণ্ডিয়াৰ এক সভা
উদাহৰণস্বৰূপে, ছূৰা আল-বাকাৰাহত উল্লেখ কৰিছে: "আৰু নামাজ স্থাপন কৰক আৰু জাকাত দিয়ক, আৰু আপোনালোকে নিজৰ বাবে যি ভাল কাম কৰিছে – আপোনালোকে সেইয়া আল্লাহৰ ওচৰত লাভ কৰিব।" (কোৰাণ ২:১১০)। এই আয়াতটোৱে এই কথাত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে যে, ইছলামত উপাসনা কেৱল আধ্যাত্মিক কামত সীমাবদ্ধ নহয় বৰঞ্চ ই সামাজিক দায়িত্ব পালনলৈকে বিস্তৃত।
তদুপৰি ছূৰা আত-তাওবাহে জাকাতৰ শুদ্ধিকৰণৰ ভূমিকাৰ ওপৰত আলোকপাত কৰিছে: "তেওঁলোকৰ ধন-সম্পত্তিৰ পৰা তেওঁলোকক শুদ্ধ কৰিবলৈ আৰু বৃদ্ধি কৰিবলৈ দান-বৰঙণি লওঁক আৰু তেওঁলোকৰ ওপৰত আল্লাহৰ আশীৰ্বাদ আহ্বান কৰক। প্ৰকৃততে, আপোনাৰ আহ্বান তেওঁলোকৰ বাবে এক আশ্বাসৰ উৎস। আৰু আল্লা হ'ল সৰ্ব-শ্ৰোতা, সৰ্বজ্ঞ।" (কোৰাণ ৯:১০৩)। এই আয়াতটোৱে এই কথাকে প্ৰকাশ কৰিছে যে জাকাত হৈছে এক আধ্যাত্মিক কাৰ্য্য আৰু সমাজৰ উত্থানৰ ব্যৱহাৰিক আহিলা।
প্ৰাৰম্ভিক মুছলমান পণ্ডিতসকলে জাকাতক ঈশ্বৰৰ আশীৰ্বাদৰ দ্বাৰা ধন-সম্পত্তি পবিত্ৰকৰণ আৰু বিকাশৰ মাধ্যম হিচাপে ব্যাখ্যা কৰিছিল। তেওঁলোকে জাকাতক আত্মাক স্বাৰ্থপৰতা আৰু লোভৰ পৰা পৰিষ্কাৰ কৰাৰ লগতে আৰ্তজনক ধন-সম্পত্তিৰ পুনৰ বিতৰণ কৰি সমাজ কল্যাণৰ কৰাৰ উপায় হিচাপেও লক্ষ্য কৰিছিল। আধ্যাত্মিক শুদ্ধিকৰণ আৰু সামাজিক ন্যায়ৰ এই দ্বৈত উদ্দেশ্য ইছলামিক অৰ্থনৈতিক নীতিৰ মূলস্তম্ভ হৈ পৰিছিল।
কোৰাণে ছুৰা আত-তাওবাহত জাকাতৰ বাবে যোগ্য আঠটা শ্ৰেণীৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰিছে: "জাকাতৰ ব্যয় কেৱল দুখীয়া আৰু আৰ্তজনৰ বাবে, আৰু ইয়াক সংগ্ৰহ কৰিবলৈ নিয়োগ কৰাসকলৰ বাবে, আৰু বন্দীসকলক [বা দাসক] মুক্ত কৰাৰ বাবে, আৰু ঋণীসকলৰ বাবে, আৰু আল্লাহৰ ৰাস্তাৰ বাবে, আৰু [আৱদ্ধ] ভ্ৰমণকাৰীৰ বাবে – এটা বাধ্যবাধকতাৰ বাবে আল্লাহৰ দ্বাৰা [আৰোপ কৰা]। আৰু আল্লাহ সকলো জ্ঞাত আৰু জ্ঞানী।" (কোৰাণ ৯:৬০)। এই আয়াতটোৱে জাকাত বিতৰণৰ বাবে এক বিস্তৃত কাঠামো প্ৰদান কৰে, যাতে ই বৈচিত্ৰময় সামাজিক প্ৰয়োজনীয়তাসমূহ পূৰণ কৰাটো নিশ্চিত কৰে।
প্ৰতিনিধিত্বমূলক ছবি
এই আয়াতত স্পষ্টকৈ কোৱা হৈছে যে, কোৰাণত জাকাত গ্ৰহণৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁলোকৰ বিশ্বাস বা ধৰ্মৰ ভিত্তিত মানুহৰ মাজত পাৰ্থক্য কৰা হোৱা নাই। সহজ ভাষাত ক'বলৈ গ'লে যিকোনো দুখীয়া বা আৰ্তজনক জাকাত দিব পাৰি, তেওঁলোকৰ ধৰ্ম নিৰ্বিশেষে। জাকাতৰ যোগ্য কোন? কোৰাণত জাকাত ল’ব পৰা লোকৰ আঠটা শ্ৰেণীৰ কথা উল্লেখ আছে: দুখীয়া, নিচলা, ঋণী, ভ্ৰমণকাৰী, জামাতি, জাকাত দিয়াজনৰ মাজত সহানুভূতি জগাই তোলা দুখীয়া অমুছলমান আৰু দুখীয়া জাকাত সংগ্ৰাহক। কোনে জাকাত পাব নোৱাৰে? যিসকল ছহি-বে-নিছাব হয়। ছাহি-বে-নিছাবৰ সংজ্ঞা হ’ল যিগৰাকীৰ হাতত কমেও ৭৫ গ্ৰাম সোণ বা ৫২০ গ্ৰাম ৰূপ বা সমতুল্য ধন থাকে, যি তেওঁলোকে এবছৰত সঞ্চয় কৰিছে।
হজৰত মহম্মদৰ সময়ত জাকাতৰ প্ৰৱৰ্তন ইছলামিক ইতিহাসৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ মুহূৰ্ত আছিল। প্ৰথম অৱস্থাত মক্কাত পোৱা ওহীত উল্লেখ কৰামতে, নবীৰ মদীনালৈ প্ৰব্ৰজন কৰাৰ পিছত ই মুছলমানসকলৰ বাবে আনুষ্ঠানিক কৰ্তব্যত পৰিণত হয়। ইছলামিক আচাৰ-ব্যৱহাৰৰ মূলস্তম্ভ হিচাপে ইয়াৰ ভূমিকাক কঠিন কৰি তোলাৰ ফলত তেওঁৰ গোটেই জীৱন জাকাতৰ ওপৰত গুৰুত্ব অব্যাহত আছিল। ধৰ্মীয় তাৎপৰ্য্য থকাৰ পিছতো জাকাতৰ বিষয়ে ভুল ধাৰণা অব্যাহত আছে। কোনো কোনোৱে বিশ্বাস কৰে যে, ইয়াক কেৱল মুছলমানকহে দিব পাৰি; কিন্তু কোৰাণে স্পষ্ট কৰি দিছে যে, দৰিদ্ৰ আৰু আৰ্তজনকে ধৰি বিভিন্ন শ্ৰেণীৰ লোকৰ মাজত জাকাত বিতৰণ কৰিব পাৰি, তেওঁলোকৰ বিশ্বাস অৰ্থাৎ ধৰ্ম যিয়েই নহওঁক কিয়। এই অন্তৰ্ভুক্তিয়ে ইছলামৰ ভিতৰত দান-বৰঙণিৰ সাৰ্বজনীন স্বৰূপটোৰ প্ৰতিফলিত কৰে।
ভাৰতত মুছলমানসকলৰ আৰ্থ-সামাজিক অৱস্থাই উল্লেখযোগ্য প্ৰত্যাহ্বানৰ সৃষ্টি কৰিছে। তথ্য অনুসৰি মুছলমানসকলে অন্যান্য ধৰ্মীয় গোটৰ তুলনাত অধিক দৰিদ্ৰতাৰ মাত্ৰাৰ সন্মুখীন হয়। চৰকাৰী তথ্যৰ ভিত্তিত ভাৰতত মুছলমানসকলৰ আৰ্থ-সামাজিক অৱস্থা যথেষ্ট বেয়া বুলি ধৰা হৈছে। ৰাষ্ট্ৰীয় নমুনা জৰীপ কাৰ্যালয় (NSSO) ৰ ৬৮ নং পৰ্যায় (২০১১–১২) অনুসৰি মুছলমানসকলৰ গড় জনমূৰি উপভোগ ব্যয় প্ৰতিদিনে ₹৩২.৬৬, যিটো সকলো ধৰ্মীয় গোটৰ ভিতৰত আটাইতকৈ কম, যিয়ে অধিক দৰিদ্ৰতাৰ মাত্ৰা সূচায়।
শ্ৰমিক শক্তিৰ অংশগ্ৰহণৰ হাৰও কম, চহৰ অঞ্চলত প্ৰতি ১০০০ কৰ্মবয়সীয়া ব্যক্তিৰ বিপৰীতে মাত্ৰ ৩৪২ জন মুছলমান আৰু গ্ৰাম্য অঞ্চলত ৩৩৭ জন মুছলমানেহে কৰ্মৰত। শিক্ষাগত অৰ্হতাও একেদৰেই দুৰ্বল, উচ্চ শিক্ষাত নামভৰ্তিৰ হাৰ মুছলমানসকলৰ ভিতৰতে সৰ্বনিম্ন, মাত্ৰ ৪.৪% ছাত্ৰ-ছাত্ৰী। এই সূচকসমূহে দৰিদ্ৰতা, কম শিক্ষাৰ সুবিধা, আৰু সীমিত চাকৰিৰ সুযোগৰ এক ছবি প্ৰতিফলিত কৰে, যিটো গাঁথনিগত আৰু ব্যৱস্থাগত বাধাৰ দ্বাৰা আৰু অধিক ভয়াৱহ হৈ পৰিছে। গৱেষণা পত্ৰখনত এই আৰ্থ-সামাজিক প্ৰত্যাহ্বানসমূহ ফলপ্ৰসূভাৱে মোকাবিলা কৰিবলৈ জাকাতৰ দৰে সম্প্ৰদায়-চালিত পদক্ষেপৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছে।
প্ৰতিনিধিত্বমূলক ছবি
এই আৰ্থ-সামাজিক সমস্যাসমূহৰ সমাধানত জাকাতৰ অনুদানৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা আছে। বহু মুছলমানে ৰমজানত জাকাত দিয়াটো পছন্দ কৰে। কিন্তু ভাৰতত জাকাত বিতৰণৰ বৰ্তমানৰ ব্যৱস্থাটো সংগঠন আৰু স্বচ্ছতাৰ অভাৱৰ দৰে সমস্যাৰে ভৰা। প্ৰায়ে ধনী সম্প্ৰদায়ৰ ভিতৰত ধন কেন্দ্ৰীভূত হৈ থাকে আনহাতে অতি প্ৰয়োজনীয় লোকসকল অসহায় হৈ থাকে। সংগ্ৰহ কৰা জাকাতৰ এক উল্লেখযোগ্য অংশ মাদ্ৰাছাৰ দৰে ধৰ্মীয় অনুষ্ঠানৰ প্ৰতি বিতৰণ কৰা হয়। এই প্ৰতিষ্ঠানসমূহে সম্প্ৰদায়ৰ ভিতৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে যদিও ধন কেনেকৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয় সেই সম্পৰ্কে উদ্বেগ প্ৰকাশ পাইছে। প্ৰতিবেদন অনুসৰি প্ৰশাসনিক খৰচে শৈক্ষিক ফলাফল বা সম্প্ৰদায়ৰ কল্যাণৰ যথেষ্ট উন্নতি নোহোৱাকৈ অনুদানৰ বৃহৎ শতাংশ খৰচ হৈ আহিছে।
ভাৰতত জাকাত বিতৰণৰ ফলপ্ৰসূতা বৃদ্ধিৰ বাবে বিশেষজ্ঞসকলে ধৰ্মীয় নেতা আৰু বিত্তীয় বিশেষজ্ঞৰে গঠিত এখন সমিতিৰদ্বাৰা পৰিচালিত কেন্দ্ৰীয় জাকাত পুঁজি স্থাপনৰ প্ৰস্তাৱ আগবঢ়ায়। এই পুঁজিয়ে সম্পদৰ উন্নত অনুসৰণ আৰু আবণ্টনৰ সুবিধা প্ৰদান কৰিব, যাতে সাহায্য যিসকলৰ আটাইতকৈ প্ৰয়োজন হয়, তেওঁলোকৰ ওচৰলৈহে যায়। জাকাত ফলপ্ৰসূভাৱে পৰিচালনা কৰিবলৈ হ’লে ইয়াক ৱাকফ ব্যৱস্থাপনাৰ সৈতে একত্ৰিত কৰি আৰু ৱাকফ সংশোধনী আইনখনৰ লাভ উঠালে এক স্বচ্ছ আৰু কাৰ্যক্ষম ব্যৱস্থাৰ সৃষ্টি হ’ব পাৰে। ৱাকফ সংশোধনী বিধেয়ক, ২০২৪ৰ লক্ষ্য হৈছে প্ৰযুক্তি প্ৰৱৰ্তন, পঞ্জীয়ন প্ৰক্ৰিয়া উন্নত কৰা আৰু শাসন ব্যৱস্থা বৃদ্ধি কৰি ৱাকফ ব্যৱস্থাপনা সুশৃংখলিত কৰা। জাকাতৰ পুঁজিক ৱাকফৰ সম্পত্তিৰ সৈতে একাকাৰ কৰি সম্প্ৰদায়সমূহে সমাজ কল্যাণমূলক প্ৰকল্পসমূহত নিজৰ প্ৰভাৱ সৰ্বাধিক কৰিব পাৰে।
তদুপৰি ক্ৰাউডফাণ্ডিঙৰ বাবে ডিজিটেল প্লেটফৰ্মৰ লাভ উঠালে সমগ্ৰ ভাৰতবৰ্ষৰ দাতাসকলৰ অধিক অংশগ্ৰহণৰ সুবিধা হ’ব পাৰে। দেশত লাখ লাখ ইণ্টাৰনেট ব্যৱহাৰকাৰীৰ সৈতে অনলাইন দান ব্যৱস্থাই দাতাসকলক শিক্ষা আৰু স্বাস্থ্যসেৱাৰ দৰে সম্প্ৰদায়ৰ প্ৰয়োজনীয়তাসমূহ পূৰণ কৰা নিৰ্দিষ্ট কল্যাণমূলক প্ৰকল্পৰ সৈতে সংযোগ কৰাত সহায় কৰিব পাৰে।
জাকাতে ইছলামৰ ভিতৰত সামাজিক ন্যায় লাভৰ বাবে আধ্যাত্মিক বাধ্যবাধকতা আৰু মাধ্যম হিচাপে কাম কৰে। দাতব্য পৰম্পৰাত ইয়াৰ ঐতিহাসিক শিপাই অৰ্থনৈতিক ভাৰসাম্য আৰু সম্প্ৰদায়ৰ সমৰ্থনৰ বাহন হিচাপে ইয়াৰ গুৰুত্বক উজ্জ্বল কৰি তুলিছে। দান-বৰঙণিৰ জৰিয়তে ধন-সম্পত্তি শুদ্ধ কৰি মুছলমানসকলে নিজৰ ধৰ্মীয় কৰ্তব্য পালন কৰাৰ সমান্তৰালকৈ অধিক সমতাপূৰ্ণ সমাজ গঢ়ি তোলাত অৰিহণা যোগায়। জাকাত বিতৰণৰ বৰ্তমানৰ প্ৰত্যাহ্বানসমূহৰ সৈতে মোকাবিলা কৰিলে ইয়াৰ ফলপ্ৰসূতা বৃদ্ধি পাব আৰু নিশ্চিত হ’ব যে, ই বিশ্বজুৰি সম্প্ৰদায়সমূহক উন্নীত কৰাত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰি যাব।
(লেখিকা হৈছে আলিগড় মুছলিম বিশ্ববিদ্যালয়ৰ এগৰাকী অধ্যাপিকা)
