ৰাকেশ চৌৰাছিয়া
আচলতে ভাৰতীয় মুদ্ৰা অৰ্থাৎ ভাৰতীয় টকাৰ ইতিহাস শ শ বছৰ পুৰণি। প্ৰাচীন কালৰ পৰা আজিলৈকে ভাৰতত বহু ধৰণৰ মুদ্ৰা দেখা গৈছে। ভাৰতৰ অৰ্থনীতি আৰু ব্যৱসায়িক কাৰ্যকলাপত মুদ্ৰাৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থান আছে। বৰ্তমান মহাত্মা গান্ধীৰ ছবিখন ভাৰতীয় মুদ্ৰাত ছপা হৈ আছে যদিও পূৰ্বে তেওঁৰ ফটো ভাৰতীয় মুদ্ৰাত নাছিল।
ভাৰতীয় মুদ্ৰা অথবা নোটত মহাত্মা গান্ধীৰ ছবি কেতিয়া আৰু কিয় প্ৰকাশ পাবলৈ ধৰিলে তাৰ আঁৰত এটা আমোদজনক ইতিহাস আছে। ভাৰতৰ মুদ্ৰাৰ ইতিহাস বৈদিক যুগৰ পৰাই আৰম্ভ হয়। প্ৰাচীন কালত বিনিময়ৰ জৰিয়তে ব্যৱসায় কৰা হৈছিল যদিও পিছলৈ মুদ্ৰাৰ ব্যৱহাৰ আৰম্ভ হৈছিল। প্ৰাচীন ভাৰতবৰ্ষত (খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ষষ্ঠ শতিকাৰ পৰা খ্ৰীষ্টপূৰ্ব দ্বাদশ শতিকালৈকে) প্ৰচলিত প্ৰথম মুদ্ৰাসমূহ মহাজনপদ যুগত (খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৬০০ চন মান) আছিল।
প্ৰাচীন ভাৰতীয় মুদ্ৰা ৰূপ, তাম আৰু সোণেৰে নিৰ্মিত আছিল আৰু ইয়াত ৰজাৰ প্ৰতীক আছিল। মৌৰ্য যুগত (খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩২১-১৮৫) পঞ্চমাৰ্কৰ মুদ্ৰা প্ৰচলনলৈ আহে। গুপ্ত যুগত (৩১৯-৫৫০ খ্ৰীষ্টাব্দ) সোণৰ মুদ্ৰা অধিক জনপ্ৰিয় হৈ উঠে। দিল্লী চুলতানী আৰু মোগল সাম্ৰাজ্যৰ সময়ত মধ্যযুগীয় ভাৰত (দ্বাদশৰ পৰা ১৮ শতিকা) সময়ত সোণ, ৰূপ আৰু তামৰ মুদ্ৰা জাৰি কৰা হৈছিল।
শ্বেৰ শ্বাহ ছুৰীয়ে ষোড়শ শতিকাত ৰূপৰ ‘ৰূপীয়া’ মুদ্ৰা উলিয়াইছিল, যিটো আধুনিক ভাৰতীয় টকাৰ আধাৰ হিচাপে গণ্য কৰা হয়। মোগলৰ শাসনকালত ‘মোহৰ’ নামৰ সোণৰ মুদ্ৰা প্ৰচলিত আছিল। ব্ৰিটিছ যুগ (১৭৭০-১৯৪৭) ১৮ শতিকাত ভাৰতীয় উপমহাদেশত ব্ৰিটিছে নিজাকৈ মুদ্ৰা উলিয়াইছিল। ১৮৬১ চনত ব্ৰিটিছ চৰকাৰে ভাৰতীয় মুদ্ৰাৰ নোট প্ৰৱৰ্তন কৰে।
১৮৬২ চনত প্ৰথমবাৰৰ বাবে ‘ব্ৰিটিছ ইণ্ডিয়ান’ নোট জাৰি কৰা হয়, য’ত ব্ৰিটিছ সম্ৰাটৰ ছবি আছিল। ব্ৰিটিছ চৰকাৰে আনুষ্ঠানিকভাৱে টকাক ভাৰতীয় মুদ্ৰা হিচাপে ঘোষণা কৰে। ১৯৩৫ চনত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংক প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছিল আৰু ১৯৩৮ চনত প্ৰথমবাৰৰ বাবে আৰ বি আইয়ে নোট জাৰি কৰিছিল।
স্বাধীন ভাৰতত মুদ্ৰাৰ বিৱৰ্তনঃ
১৯৪৭ চনৰ ১৫ আগষ্টত ভাৰতে স্বাধীনতা লাভ কৰে, আৰু তাৰ পিছত ভাৰতীয় মুদ্ৰাও সলনি হয়। ১৯৪৯ চনত প্ৰথমখন স্বতন্ত্ৰ ভাৰতীয় নোট জাৰি কৰা হৈছিল, য’ত অশোক স্তম্ভৰ চিহ্ন আছিল। ১৯৫০ চনৰ পৰা ১৯৭০ চনলৈকে ভাৰতীয় মুদ্ৰাৰ নোটত অশোক স্তম্ভ আৰু অন্যান্য সাংস্কৃতিক প্ৰতীক চিত্ৰিত কৰা হৈছিল। সত্তৰৰ দশকত সেউজীয়া, নীলা, বাদামী ৰঙৰ ১, ২, ৫, ১০, ২০, ৫০, ১০০ টকীয়া নোট প্ৰচলিত আছিল।
ভাৰতীয় মুদ্ৰাৰ নোটত মহাত্মা গান্ধীৰ ছবি কেতিয়া আৰু কিয় আবিৰ্ভাৱ হ’ল?
গান্ধীৰ জন্ম শতবাৰ্ষিকী উপলক্ষে ১৯৬৯ চনত প্ৰথমবাৰৰ বাবে মুদ্ৰা নোটত গান্ধীৰ প্ৰতিকৃতি প্ৰকাশ পাইছিল। এই ফটোখনত তেওঁ নিজৰ সেৱাগ্ৰাম আশ্ৰমত বহি আছিল। ইয়াৰ পিছত ১৯৮৭ চনত পুনৰ নোটত গান্ধীৰ ছবিখন আবিৰ্ভাৱ হয়। এই ছবিখন নতুনকৈ ছপা হোৱা ৫০০ টকীয়া নোটত আছিল। ১৯৯৬ চনত ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকে ‘মহাত্মা গান্ধী ছিৰিজ’ৰ অধীনত সকলো প্ৰধান মুদ্ৰাৰ নোটত (১০, ২০, ৫০, ১০০, ৫০০ আৰু ১০০০ টকা) গান্ধীজীৰ ছবি ছপা কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে।
উল্লেখ্য যে, মহাত্মা গান্ধী ভাৰতীয় স্বাধীনতা আন্দোলনৰ প্ৰধান নেতা আছিল আৰু তেওঁক সত্য, অহিংসা আৰু সত্যাগ্ৰহৰ প্ৰতীক হিচাপে গণ্য কৰা হয়। ভাৰতে তেওঁৰ ধাৰণা আৰু নীতি দেশৰ মুদ্ৰাৰ ওপৰত ৰাখি তেওঁক সন্মান জনায়। গান্ধীজীৰ ছবি থকা মুদ্ৰাটোৱে মানুহক জাতীয় ঐক্য, আত্মনিৰ্ভৰশীলতা আৰু সংগ্ৰামৰ কথা মনত পেলাই দিয়ে।
বিমুদ্ৰাকৰণ আৰু নতুন মুদ্ৰাঃ
২০১৬ চনৰ ৮ নৱেম্বৰত চৰকাৰে ৫০০ আৰু ১০০০ টকীয়া নোটৰ বিমুদ্ৰাকৰণৰ কথা ঘোষণা কৰে। তাৰ ঠাইত নতুন ৫০০ আৰু ২০০০ টকীয়া নোট জাৰি কৰা হয়। পিছত ২০০ টকীয়া নতুন নোটো জাৰি কৰা হয়। এই নতুন নোটবোৰত মহাত্মা গান্ধীৰ ছবি ৰৈ গ’ল যদিও ইয়াৰ ডিজাইন আৰু নিৰাপত্তাৰ বৈশিষ্ট্য আধুনিক কৰি তোলা হ’ল।
আজি ভাৰতীয় মুদ্ৰাৰ নোটত বহুতো গুৰুত্বপূৰ্ণ নিৰাপত্তা বৈশিষ্ট্য সংযোজন কৰা হৈছে, যাৰ ফলত ভুৱা নোট চিনাক্ত কৰাটো সহজ হৈ পাৰে। কিছুমান প্ৰধান বৈশিষ্ট্যৰ ভিতৰত আছে গান্ধীজীৰ প্ৰতিকৃতি বাওঁফালে অলপ হেলনীয়া। ছিকিউৰিটি থ্ৰেড হৈছে এক প্ৰকাৰৰ পাতল ৰেখা যি নোটৰ মাজেৰে পাৰ হৈ যায়। ইয়াত গান্ধীজীৰ প্ৰতিচ্ছবি আৰু মূল্যচিহ্নিত ৱাটাৰমাৰ্ক আছে।
ইয়াৰ উপৰিও ইয়াত ব্লিড লাইন থাকে, যিয়ে দৃষ্টিহীন লোকসকলক নোটখন চিনাক্ত কৰাত সহায় কৰে। ইয়াৰ ৰং সলনি কৰা প্ৰভাৱো আছে, অৰ্থাৎ নোটখন হেলনীয়া হ’লে বৈশিষ্ট্যসমূহৰ ৰং সলনি হয়। নোটৰ প্ৰান্তত অতি সৰু আখৰেৰে মাইক্ৰ’লেটাৰিং লিখা আছে।
১৯৯৬ চনত মহাত্মা গান্ধীৰ ছিৰিজ প্ৰৱৰ্তন কৰা হয়, তেতিয়াৰ পৰাই তেওঁৰ মুখখন সকলো ভাৰতীয় মুদ্ৰাৰ নোটত স্থায়ীভাৱে ছপা হৈ থাকে। ইয়াক সলনি কৰিবলৈ বহু বক্তব্য দিয়া হৈছিল যদিও ইয়াৰ পিছতো গান্ধীৰ মুখখন কেতিয়াও নোটৰ পৰা আঁতৰোৱা নহ’ল। আন আন সম্ভাৱ্য প্ৰাৰ্থী হ’ল জৱাহৰলাল নেহৰু, সুভাষ চন্দ্ৰ বসু, চৰ্দাৰ পেটেল। আনকি দেৱী লক্ষ্মী আৰু গণেশৰ ফটো নোটত সন্নিবিষ্ট কৰিব লাগে বুলিও একাংশই পৰামৰ্শ দিয়ে।
২০১৬ চনত যেতিয়া বিত্ত মন্ত্ৰী অৰ্জুন ৰাম মেঘৱালক সোধা হৈছিল যে মুদ্ৰা নোটত ছপা ছবিখন সলনি কৰাৰ পৰিকল্পনা আছে নেকি, তেতিয়া তেওঁ কৈছিল, "ইউ পি এৰ চৰকাৰৰ সময়ত এখন কমিটী গঠন কৰা হৈছিল, যিয়ে ইতিমধ্যে সিদ্ধান্ত লৈছে যে মুদ্ৰাৰ নোটত মহাত্মা গান্ধীৰ ছবি সলনি কৰাৰ কোনো প্ৰয়োজন নাই।"
