তিৰুৱনন্তপুৰমৰ কেৰেলা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ সহকাৰী অধ্যাপক ড° শ্বামশ্বিৰ আৰু কেৰেলাৰ কালিকট সংস্কৃত বিশ্ববিদ্যালয় বিভাগৰ গৱেষক মহম্মদ শ্বমীম
শ্ৰীলাথা মেনন
সংস্কৃত ভাষা অধ্যয়নৰ বাস্তৱিক লাভালাভৰ বাবে এই প্ৰাচীন ভাষাটোৱে কেৰালাত অ-হিন্দু ধৰ্মৰ শিক্ষক আৰু ছাত্ৰ-ছাত্ৰী বিচাৰি পাবলৈ সক্ষম হৈছে। এই ভাষাৰ অধ্যয়নৰ আটাইতকৈ আশা কৰা বাস্তৱিক লাভালাভটো হৈছে সংস্কৃতত ডিগ্ৰী বা স্নাতকোত্তৰ ডিগ্ৰী অৰ্জনৰ পিছত যুৱক বা যুৱতীসকলে স্কুল বা কলেজৰ চাকৰি এটা লাভ কৰিব পাৰে। বহু অহিন্দু ছাত্ৰ-ছাত্ৰী বিশেষকৈ মুছলমানে উচ্চ শিক্ষাত সংস্কৃত আৰু উচ্চতৰ মাধ্যমিকত দ্বিতীয় পচন্দৰ ভাষাৰ বিষয় হিচাপে বাছি লৈছে। এইদৰে তেওঁলোকে বিদ্যালয় বা বিশ্ববিদ্যালয়ত চাকৰি লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে।
পঢ়া-শুনাত মজলীয়া শিক্ষাৰ্থী এজনেও সংস্কৃত অধ্যয়নৰ জৰিয়তে বিদ্যালয়ত পাঠদানৰ বাবে চাকৰিৰ বাট মুকলি কৰিব পাৰে। কেৰালাত বিশ্ববিদ্যালয়ত অধ্যাপক পদৰ বাবে কোটা দিয়া হয় আৰু সংখ্যালঘুৰ বাবে কমেও দুটা কোটা পদ আছে। এইবোৰ প্ৰায়ে মুছলমান যুৱক-যুৱতীয়ে পূৰণ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে কেৰালাৰ এম জি বিশ্ববিদ্যালয়ে তালিকাভুক্ত কৰা গৱেষণা গাইডৰ ভিতৰত চাৰিটাৰ ভিতৰত দুজন খ্ৰীষ্টান। মহান সংস্কৃত পণ্ডিত আৰু আদি শংকৰাচাৰ্যৰ শিক্ষকৰ নামেৰে নামাকৰণ কৰা শংকৰ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ কেৰেলাত ছটা কেন্দ্ৰ আছে। প্ৰতিষ্ঠানখনৰ কিছুমান পদবীৰ নেতৃত্বত মুছলমান, আন কিছুমানৰ ফেকাল্টী হিচাপেও মুছলমান ব্যক্তি আছে।
শ্ৰী শংকৰাচাৰ্য সংস্কৃত বিশ্ববিদ্যালয়
বিশ্ববিদ্যালয়খনৰ তিৰুৰ চেণ্টাৰৰ নেতৃত্বত আছে ড০ আব্দুল্লা শ্বাহ। কেৰালাৰ বিভিন্ন মহাবিদ্যালয়ত মুছলমান সংস্কৃত শিক্ষকৰ সংখ্যা কলেজত হয় ঐচ্ছিক হিচাপে নহয় ডিগ্ৰী বা পি জি বা ডক্টৰেট পৰ্যায়ত বিষয়টো শিকি থকা মুছলমান ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ সংখ্যাৰ সমানুপাতিক বুলি ড০ আব্দুল্লা শ্বাহে কয়।
কেৰালা চৰকাৰে তিনিখন সংস্কৃত মহাবিদ্যালয় চলায় আৰু এই আটাইকেইখনেই সংখ্যালঘু কোটাত মুছলমানক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। কালিকট বিশ্ববিদ্যালয়ৰ সংস্কৃত বিভাগত আছে দুজন মুছলমান অধ্যাপক ক্ৰমে ডাঃ কে কে আব্দুল মজিদ আৰু ড০ এন এ শ্বিহাব। আমাৰ সৈতে হোৱা কথা-বতৰাত ডাঃ মজিদে কয় যে তেওঁ সংস্কৃত শিকাৰ যাত্ৰা একেবাৰে অভাৱনীয়ভাৱে আৰম্ভ কৰিছিল যেতিয়া শ্ৰী শংকৰ বিশ্ববিদ্যালয়ত ইয়াৰ কুইলেণ্ডী কেন্দ্ৰত দৰ্শনৰ পাঠ্যক্ৰমৰ বাবে আসন খালী আছিল। শংকৰাচাৰ্যৰ জন্মস্থান কালাডীত অৱস্থিত বিশ্ববিদ্যালয়খনে কেৰালাৰ বিভিন্ন প্ৰান্তত প্ৰায় ৯টা কেন্দ্ৰ মুকলি কৰিছিল। পাঠ্যক্ৰমত একেলগে তিনিটা ঐচ্ছিক বিষয় আছিল আৰু তাত ইতিহাস আৰু সংস্কৃত অন্তৰ্ভুক্ত আছিল।
তেওঁ আৰু দৰ্শন বিজ্ঞান অধ্যয়ন কৰা আনসকলে শূন্যৰ পৰাই সংস্কৃত শিকিছিল। ই এটা ভাল পাঠ্যক্ৰম আছিল আৰু তিনি বছৰত শিক্ষণ প্ৰক্ৰিয়া উল্লেখনীয় আছিল বুলি মজিদে কয়। “মই নিজকে কৈছিলো যে যিহেতু পদাৰ্থ বিজ্ঞানৰ পিছতে মই দৰ্শন বিষয়টো ভাল পাও, গতিকে সংস্কৃত অধ্যয়ন সেই দিশত এক উচিত পদক্ষেপ হ’ব। সেই বেটচত থকা আমি সকলোৱেই প্ৰথমবাৰৰ বাবে সংস্কৃত শিকাৰু আছিলোঁ। মই গুৰুত্বসহকাৰে পঢ়া-শুনা কৰিবলৈ ধৰিলোঁ। পিছলৈ পি জিৰ বাবে মই শংকৰ বিশ্ববিদ্যালয় কেন্দ্ৰলৈ গুচি যাও, য'ত সকলো বন্ধুৱে সংস্কৃত বিভাগত যোগদান কৰো। মই বেদান্ত বিষয় লৈছিলো, কাৰণ ই মোৰ এম এ ফিল’ছফীৰ পৰা বাদ দিয়াৰ ক্ষতিপূৰণ আছিল।"-তেওঁ কয়।
কেইগৰাকীমান মুছলমান যুৱতীয়ে সংস্কৃত কিতাপ অধ্যয়ন কৰাৰ এক দৃশ্য
মজিদে কয় যে তেওঁৰ সকলো বেচমেট এতিয়া স্কুল-কলেজত শিক্ষক। আজি ড০ মজীদ কালিকট বিশ্ববিদ্যালয়ৰ গৱেষণা গাইড আৰু চাৰিজন ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক তেওঁ গাইড কৰি আছে। ইয়াৰে দুজন মুছলমান। তাৰে এজন মহম্মদ ছামীমে তিনিবাৰকৈ নেট আৰু জে আৰ এফ (JRF)-লৈ যোগ্যতা অৰ্জন কৰিছিল আৰু লগতে এখন স্কুলত চাকৰিও পাইছিল। সম্প্ৰতি তেওঁ গৱেষণাৰ বাবে চাকৰিৰ পৰা অব্যাহতি লৈছে।
বিশ্ববিদ্যালয়খনত তেওঁৰ সংস্কৃতৰ ছাত্ৰৰ সংখ্যা সদায় ৩০ৰ ওচৰত থাকে। ইয়াৰ ভিতৰত প্ৰতি বছৰে কমেও ১-২ জন মুছলমান থাকে। বিভাগটোত যোৱা ১৫ বছৰ ধৰি এনেকুৱা হৈ আছে বুলি তেওঁ জানিবলৈ দিয়ে। আনহাতে, এই আটাইকেইটা বছৰত পি জি সংস্কৃতৰ বাবে মাত্ৰ এজন বা দুজনহে খ্ৰীষ্টান শিক্ষাৰ্থী আহিছে বুলিও তেওঁ লগতে কয়।
তেওঁ বিশ্ববিদ্যালয়খনৰ সংস্কৃত বিভাগৰ প্ৰতিষ্ঠাপকসকলক ভাষাটোৰ ধৰ্মনিৰপেক্ষ প্ৰকৃতিৰ বিষয়ে সজাগতা সৃষ্টি কৰাৰ বাবে প্ৰশংসা কৰে। তেওঁলোকে ইয়াক জ্ঞানৰ ভাষা হিচাপে উপস্থাপন কৰিছিল কাৰণ ই কেৱল ধৰ্ম বা এটা ছাঁৰ দৰ্শন নহয়, সংস্কৃতে জ্ঞানৰ বিভিন্ন ক্ষেত্ৰত প্ৰজ্ঞা কঢ়িয়াই লৈ ফুৰে। প্ৰতিষ্ঠাপকসকলে কৈছিল যে অতীতৰ সকলো উত্তৰাধিকাৰ জনাৰ একমাত্ৰ উপায় হ’ল ভাষাটো আয়ত্ত কৰা। এই বাৰ্তাই মালাবৰ (Malabar)ৰ মানুহৰ মাজত অনুৰণন ঘটাইছিল আৰু সেয়েহে কালিকট বিশ্ববিদ্যালয়ত সদায় মুছলমান সম্প্ৰদায়ৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীও আহিছে বুলি তেওঁ কয়।
কেৰেলাৰ কালিকট সংস্কৃত বিশ্ববিদ্যালয়
“যেতিয়া মই সংস্কৃত ভাষা লৈ শিক্ষকতা কৰিবলৈ লৈছিলো, তেতিয়া মোক কোনেও সমালোচনা কৰা নাছিল”, তেওঁ শেষত কয়। ইফালে, তিৰুৱনন্তপুৰমৰ কেৰেলা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ সংস্কৃত বিভাগৰ সহকাৰী অধ্যাপক ড০ ছামশ্বেৰে কয় যে সংস্কৃত শিকোৱাটো আন যিকোনো ভাষা শিকোৱাৰ দৰেই। “এয়া ইংৰাজী বা ফৰাচী ভাষাও হ’ব পাৰিলেহেঁতেন। গতিকে আমি সংকীৰ্ণ মনোভাৱেৰে কথাবোৰ চিন্তা কৰিব নালাগে।"-তেওঁ কয়।
কিন্তু আজি মুছলমান শিক্ষকসকল কেৱল সংৰক্ষিত পদৰ আশাত আবদ্ধ হৈ থকাত তেওঁ বিচলিত হৈ পৰিছে। ‘কেৰালা বিশ্ববিদ্যালয়ত বিগত ২৫ বছৰ ধৰি মুছলমান শিক্ষকে সংস্কৃত পাঠদান কৰি আহিছে আৰু ইয়াত বিশেষ একো নাই। যিটো সলনি হৈছে সেয়া হ’ল আগতে কোটা নাছিল আৰু এতিয়া মুছলমান শিক্ষকসকলে কেৱল কোটাৰ অধীনতহে চাকৰি পায় আৰু ভাল যোগ্যতাসম্পন্ন হ’লেও সাধাৰণ শ্ৰেণীত চাকৰি নাপায়।’-তেওঁ কয়।
তেওঁ কয়, “ইয়াত মই একমাত্ৰ মুছলমান শিক্ষক কিন্তু কালিকাট বিশ্ববিদ্যালয়ত দুজন শিক্ষক আছে।" কালিকাট বিশ্ববিদ্যালয়ত ডাঃ মজিদৰ অধীনত গৱেষণা কৰি থকা মহম্মদ শ্বামিমে কয় যে তেওঁ সংস্কৃত বাছনি কৰাটো আকস্মিক সিদ্ধান্ত নহয়, বৰঞ্চ চাকৰিৰ সুযোগৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি তেওঁ এই সিদ্ধান্ত লৈছিল। “আৰবী পঢ়া মোৰ ককা এজন উচ্চ প্ৰাথমিক বিদ্যালয়ৰ শিক্ষক আছিল। যেতিয়া মই পঞ্চম স্থানত আছিলো আৰু দ্বিতীয় ভাষা বাছি ল’বলগীয়া হৈছিল, তেতিয়া অনুভৱ হৈছিল যে সংস্কৃতে মোক চাকৰি দিব পাৰে।’’-মহম্মদ শ্বামিমে কয়।
সংস্কৃত ভাষাৰ কেইখনমান গ্ৰন্থ
তেওঁ কৈছে যে আৰবী আৰু সংস্কৃত ভাষাক ভাষাতকৈ অধিক বুলি গণ্য কৰা হয় আৰু ইয়াত দেৱত্বৰ প্ৰভাৱো আছে। এই ভাষাত লিখা গ্ৰন্থসমূহৰ ওপৰত ভিত্তি কৰিয়েই এই কথা কোৱা হয়। “কিন্তু আৰবী ভাষাৰ দৰে সংস্কৃত কেৱল হিন্দু বিশ্বাসৰ গ্ৰন্থতে আবদ্ধ হৈ থকা নাই। ইয়াৰ সহায়ত আন ধৰ্ম, বিজ্ঞান, যুক্তি, গণিত আদিৰ বিষয়ে লিখা হৈছে। বৌদ্ধ আৰু জৈন ধৰ্মৰ দৰে অন্যান্য ধৰ্মই ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰি আহিছে। আনকি নাস্তিকতাবাদৰ দৰ্শন প্ৰকাশ কৰিবলৈও ইয়াৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়! গতিকে বেদান্ত পণ্ডিতসকলে সংস্কৃতত ব্ৰহ্মম নিত্যম বুলি কোৱাৰ বিপৰীতে অথিষ্টসকলে শৰীৰাম নিত্যম বুলি কয় আৰু তেওঁলোকে যিকোনো আধ্যাত্মিক বাস্তৱতাক সম্পূৰ্ণৰূপে নাকচ কৰে।’-শ্বামিমে কয়।
তেওঁ লগতে কয় যে আৰবী ভাষাত লিখা কোনো নাস্তিক গ্ৰন্থ বা আন কোনো ধৰ্মক প্ৰতিনিধিত্ব কৰা গ্ৰন্থ বিচাৰি নাপাব। আনকি শ্বামিমেও সমস্যাৰ সন্মুখীন হ’বলগীয়া হৈছিল। “মোৰ পৰিয়ালটোৰ সকলোৱে সংস্কৃতত ডিগ্ৰী সম্পূৰ্ণ কৰি স্কুলত চাকৰি পাইছিল। কিন্তু যেতিয়া মই উচ্চ শিক্ষা অধ্যয়ন কৰিব বিচাৰিছিলো, তেতিয়া তেওঁলোক চিন্তিত হৈছিল। ভাষাটোক ধৰ্মৰ সৈতে সংযোগ কৰাটো এটা অক্ষমতা হৈ আহিছে। আৰু যিসকলে সংস্কৃতক ধৰ্মৰ এটা দিশ হিচাপে প্ৰক্ষেপ কৰে, তেওঁলোকৰ ভাষাৰ সমৃদ্ধিৰ প্ৰতি প্ৰকৃত দায়বদ্ধতাতকৈ ৰাজনৈতিক শ্ব’ অফহে বেছি”, তেওঁ কয়।
সংস্কৃতত ৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ৰ গৱেষণা কেন্দ্ৰ নাই। উত্তৰ আৰু দক্ষিণ ভাৰতৰ সংস্কৃত বিভাগৰ মাজতো কোনো সম্পৰ্ক নাই বুলি তেওঁ কয়। অহিন্দু সংস্কৃত পণ্ডিতসকলৰ বাবে আন ৰাজ্যই এনে সুযোগ প্ৰদান কৰে নেকি বুলি শ্বামিমে সন্দেহ প্ৰকাশ কৰে। "আলিগড় আৰু ওড়িশাত সংস্কৃত শিক্ষকৰ বাবে খালী পদ দেখিছিলো, কিন্তু কেৰেলাৰ বাহিৰৰ কোনোবা ৰাজ্যত মোক গ্ৰহণ কৰা হ’ব নে নাই সেয়া মই নিশ্চিত নহয়।”-শ্বামিমে কয়।
(লেখক এগৰাকী স্বতন্ত্ৰ সাংবাদিক)